|
|
Agah Enes Yasa
1856’da İstanbul’da altı,
İzmir’de dört kişiden ibaret mütevazı bir personel kadrosuyla faaliyetlerine
başlayan Osmanlı Bankası, Anadolu kentlerindeki yapılanmasını 1863’te devlet
bankası statüsü aldıktan sonra gerçekleştirir. Teşkilatlanmasını Beyrut,
Galati (Boğdan) ve Bükreş ile sürdürür. Bankanın Halep, Selanik ve Edirne’de
de şube açma girişimi söz konusu olur, fakat bu şehirlerin vadettiği iş
potansiyeline rağmen müdüre yardımcı olmak üzere İngiliz topluluğundan bir
heyet kurulamadığı gerekçesiyle bu girişim sonuçsuz kalır. İpek üretiminin
büyük bir patlama yaptığı Bursa’da şube açma olasılığı da İstanbul’a fazla
yakın olduğu gerekçesiyle bir kenara bırakılır. Osmanlı Bankası, bu süreçte
taşrada doğrudan kendi şubelerini açarak maddi bir yükün altına girmek
yerine, yerel iş insanlarının oluşturduğu temsilcilikler üzerinden dolaylı
bir iş modelini kullanır. (1)
Banka, 1863’te sahip olduğu beş şubeye ertesi yıl Selanik, Larnaka, Aydın,
Manisa ve Afyonkarahisar’ı da ekler. 1866’da Isparta’da bir alt şube açılır.
Banka yönetimi tarafından Marsilya ve Bursa kentlerinde de yeni alt
şubelerin açılması planlanır, ancak bundan kısa sürede vazgeçilir. Bankanın
hâlen tam anlamıyla her yere yayılmış bir taşra teşkilatlanması yoktur. Bazı
denemelerde gözlemlenen düşük kârlılık banka yönetimini hayal kırıklığına
uğratmıştır. 17 Şubat 1875’te yapılan ve bankanın tarihi için de önemli olan
imtiyaznameyi yenileyen anlaşma, vilayet merkezlerinde açılacak şubelerle
bankanın ağını genişletmesini öngörür. Genel müdürlüğün kentlerde yaptığı
saha çalışmaları sonucu ilk aşamada Rusçuk, Bursa ve Edirne’de şubeler
açılırken Şam’da da Beyrut şubesine bağlı bir alt şube kurulur.(2) Bu
bakımdan, 1944’te yayımlanan İktisadi Yürüyüş Bursa Fevkalâde Sayısı‘nda yer
aldığı üzere İstanbul ve İzmir’den sonra Bursa şubesinin 1866 gibi erken bir
tarihte açıldığı bilgisinin geçerliliği bulunmamaktadır.(3)
1940’ların başında
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi- Fotoğraf: İhsan Celal Antel
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
O dönemde, Bursa’da koza mevsiminin başlangıcı
olan mayıs ayı gelip çattığında, tüccarlar ile fabrikatörlerin ciddi bir
nakit sıkıntısı ortaya çıkmaktadır. Kozanın parası peşin ödenmekte, fakat
fabrikalar henüz yıl boyu çalışmadığı ve kuru koza keşfedilmediği için
fabrikatörler ancak sezon sonunda nakit paraya ulaşmaktadır. Bu da koza
tüccarına ödenecek nakit için pek adil olmayan bir faizle sarraflara
borçlanmak demektir. Bu durumun farkında olan Osmanlı Bankası için Bursa’da
bir şube açılması elzemdir. Özellikle ilerleyen yıllarda ekonominin
dizginlerini eline alan Düyûn-ı Umûmiye’nin en önemli gelir kalemlerinden
birisi olan ipekçiliğe yönelik olarak banka, Bursa’daki müşterilerini daha
fazla desteklemeye başlayacaktır.
Tarım ve ticaretin
yoğun olduğu Hüdavendigâr (Bursa) vilayetinin diğer sancaklarında banka
teşkilatı dolaylı olarak muhabirler aracılığıyla genişletilir. Fakat banka
muhabirliği, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrindeki savaşlar ile
uluslararası çalkantılardan doğan sosyal ve ekonomik buhran ortamında
girişimcilere her zaman beklenen kazancı getirmez. Döneminin tanınmış
tüccarlarından Bahaettinzade Mehmed Emin Bey’in, bankanın Mudanya muhabiri
olması girişimi de bu acı tecrübelerden biri olur. Zeytinyağı ve ipek
ticaretiyle ilgilenen Mehmed Emin Bey, Mudanya nüfusunun yarıdan fazlasını
oluşturan Rumların (4) Mudanya’dan göç etmesinin
ardından birçok borcun tahsilatını yapamaz ve iflas eder.(5)
Bursa’daki İtalyan topluluğundan Louis Valle’nin ölümü sonrası hesabında
bıraktığı 440 liralık mirasın anlatıldığı bir belgedeki
(6) imzadan yola çıkarak, 1875’te açılan Bursa şubesinin ilk
direktörünün A. Baker olduğunu öğreniyoruz. Bundan bahisle Bursa ve
çevresindeki yabancı ülkelerin vatandaşlarının artık yerelde faaliyet
gösteren Osmanlı Bankası’nı kullanmaya başladıkları söylenebilir. Örneğin
Bursa’daki İtalyan Konsolosluğu’nun arşivinde 1875’ten itibaren vilayetin
her yerinde vatandaşlardan toplanan verginin artık emanetçiler üzerinden
değil, Osmanlı Bankası’na yatırılarak ödenmesi istendiği görülmektedir.(7)
1880 yılı itibarıyla Bursa’da görev yapmış müdür, müdür yardımcısı, kasiyer
ve diğer bazı çalışanların adlarına ise Annuaire
Oriental'in çeşitli nüshalarından
ulaşabiliyoruz. Söz konusu dönemde
birkaç Müslüman dışında tamamına yakını gayrimüslim ya da yabancı uyruklu
olan şube çalışanları, Birinci Dünya Savaşı’yla birlikte bankadan tasfiye
edilmeye başlanır. Ermeniler için bu süreç daha erkene tarihlendirilebilir.
Zira 1913’ün mayıs ayından itibaren Bursa’daki bazı Ermeniler polis
tarafından tutuklanmış, Orhaneli’ne götürülüp işkenceye maruz bırakılmıştır.(8)
Şubenin ambar müdürü Minas Fındıkyan (ya da Findekliyan) bu Ermenilerden
biridir. 1915 ağustosunda Bursa’da tehcir kanunun öngördüğü sevk işlemleri
başlamadan birkaç ay evvel, cemaatten önde gelen 400 Ermeni erkek, tutuklu
bulundukları Orhaneli civarındaki bir vadiden başka bir yere nakledilirken
milislerce kurşuna dizilerek katledilir. (9) O
kişiler arasındaki Osmanlı Bankası çalışanı Fındıkyan’ın akıbeti detaylı bir
soruşturmaya konu olur, ancak bu soruşturmadan bir sonuç çıkmaz.(10)
Ayrıca 1915’ten kurtulup Kadıköy’e yerleşmeyi başarabilen karısı, devlete
kocasının akıbetini öğrenmeye çalıştığı bir arzuhâl sunar. Bursa şubesinin
kavası Aleksandır Boskoviç ise devlet aleyhinde bir hareketi bulunmamasına
karşın “muhasım devlet” olarak tanımlanan Karadağ milliyetinden olması
sebebiyle sürgün edilir.(11)
Bankanın Kullandığı Binalar
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi,
1883 yılında kentin ticaret hayatının en önemli merkezi olan Sırmakeş
(şimdiki Koza) Hanı’nın 44 ve 49 numaralı mağazalarında yer almaktadır.(12)
Kesin bir bilgi bulunmasa da şubenin 1875’teki açılışından itibaren burada
bulunduğu düşünülebilir. 1891’de ise Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Osmanlı
Bankası Bursa Şubesi için hanın avlusunda birer baraka yaptırılır ve şube,
sergilenen kozalar ile gün boyu hana girip çıkan yerli ve yabancı tüccarlar
arasında faaliyetlerini sürdürür.(13)
Her türlü borsa işlemi, döviz alım satımı, cari ve mevduat hesap
faaliyetinin yapılabildiği şubede, malların ekspertiz değerlerinin
hesaplanması hizmeti verildiği gibi Avrupa ile Asya’daki her yere senet ve
kredi mektupları gönderilebilmektedir.(14)
Bu hâliyle şube, Bursa finans hayatının küresel dünyaya açılan ilk
kurumudur.
 Osmanlı
Bankası Bursa Şubesi-1930- Salt Araştırma
1930’da hazırlanan Osmanlı Bankası Şubeleri Albümü'nde görülen,
pencerelerinde neo-gotik ögeler barındıran ve şıklığıyla bir bibloyu andıran
çini bezeli yapının inşaat tarihi bilinmiyor. Ancak eldeki veriler ışığında
varsayımda bulunmak mümkün. 1890’ların sonuna tarihlendirilebilecek,
Bursa’daki önemli mekânları gösteren Plan General de Brousse
başlıklı haritada bu bina yer almamaktadır ve binanın arsasının bulunduğu
Orhan Meydanı, pazar yeri olarak adlandırılmıştır. Buradan yola çıkarak
binanın 20. yüzyılın başında inşa edildiği düşünülebilir.
Osmanlı Bankası bu
binada ilk başlarda kiracıdır. Bu tercihin ardında muhtemelen inşaat
masraflarından kaçınmak için binayı bir müteahhide yaptırması ve kiracı
olarak kullanıp riski asgari düzeyde tutmak istemesi yatmaktadır. Fakat
hesap dışı bir gelişme olur ve Kasım 1917’de Bursa’daki İttihat ve Terakki
Cemiyeti (İTC) üyeleri, bankanın sözleşmesini feshettirerek binayı sahibi
Muhtar Bey’den satın alır.(15)
Mülkiyeti İTC’nin meşhur Kâtib-i Umûmîsi (Genel Sekreteri) Midhat Şükrü
Bey’e geçen bina, cemiyetin Bursa Kulübü hâline getirilir. Ancak banka
binanın alt katında, bu sefer cemiyetin kiracısı olarak faaliyetlerine devam
eder.(16)
Mondros Antlaşması sonrası
İTC’nin kendini feshetmesi ve ardından kurulan Teceddüt Fırkası’nın da
hükümet tarafından kapatılarak İTC’den kalan taşınır ve taşınmaz mallara el
konulması ile birlikte bina, orduya devredilir. 1920’den itibaren binanın
nasıl işlevlendirileceğine dair bir araştırma sürecinin başladığı
belgelerden takip edilebilmektedir. Nihayetinde Ankara Hükûmeti,
Hüdavendigâr vilayeti defterdarlığı nezaretinde binanın satışı için bir
müzayede düzenlenmesine karar verir.(17)
Bina tespit edilen fiyatı 30 bin lira olmasına rağmen, yaşanan ekonomik
buhranın da etkisiyle sadece içinde kiracı bulunan Osmanlı Bankası talip
olunca, 20 bin lira bedelle bankaya satılır.(18)
İşin aslı, ekonomik ve siyasi anlamda belirsizliğin devam ettiği bir dönemde
Osmanlı Bankası’nın mülk edinmesi hayli ilginç görünüyor. Bu girişime dair
tatmin edici bir açıklamada bulunabilmek güç olsa da, önceden yapının
tamamını kullanırken sonradan yalnız alt katla yetinmek zorunda kalmasının
bankayı sıkıntıya uğratmış olduğu düşünülebilir. Eskisi gibi binanın
tamamını kullanmak ve bir daha mülk sahipleriyle sorun yaşamamak için banka
bu güçlüğe katlanmış olsa gerek.
Bankaya ait yukarıdaki
fotoğrafta, yapının sol ve sağ cenahındaki levhalar ayrıca dikkat çekiyor.
Binanın sağ penceresinin üzerinde İTC’nin Merkez-i Umûmî (Genel Merkez)
üyesi Ziya Gökalp tarafından ortaya atılarak cemiyetin siyasal sloganları
arasına katılan “Kudret vahdettir” ibaresinin hat ettirildiği levha; sol
penceresinin üzerinde “Fert yok millet var” ibaresinin yer aldığı levha
görülüyor. En üstte, alınlıktaki silik yazınınsa “İttihat ve Terakki Kulübü”
olduğu tahmin edilebilir. Nitekim aşağıdaki fotoğrafta alınlıktaki yazının
“Kulübü” kısmı okunabilmektedir.
Alt katı Bursa Pazarı’na
dönüştürülmüş banka binası
Fotoğraf: Uğur Cavaç
10 Eylül
1922’de Yunan Ordusu Bursa’dan geri çekilirken şube binasının bahçesine iki
yangın bombası atmış, alevler banka çalışanları tarafından erkenden fark
edilince felaketin önüne geçilmiştir. (19) 1924
yılına gelindiğinde Koza Hanı’nın bankaya bakan tarafında eski Osmanlı
Bankası çalışanı İnegöllüzade Saffet Efendi tarafından İş Bankası Bursa
Şubesi kurulur. (20) Onu, aynı civarda açılan
sigorta acenteleri ile diğer bankaların alt şubeleri takip eder. Orhanboğazı
olarak isimlendirilen bu bölge, Erken Cumhuriyet Bursa’sının finans merkezi
hâline gelir ve Bankalar Caddesi (21) adını
alır.
1934 yılında yapılan tadilatta şube binasının Koza Hanı’na bakan
merdivenleri yıkılarak buradaki giriş kapatılır. Merdivenler yerine, bodrum
katına bağlanan bir dükkân vitrini oluşturulur. Kapının üstündeki
karakteristik kubbe de yıkılarak yerine bir baca eklenir. Atatürk Caddesi’ne
bakan, Art Deco üslubunda yeni bir giriş yapılır ve yapının üst katına artık
buradan girilir. İlerleyen yıllarda alt kata Bursa Pazarı adlı meşhur kumaş
mağazası kiracı olarak yerleşir ve bina yıkılana kadar burada kalır.
Bu bina,
Cumhuriyet tarihinin ilk banka soygunu olarak kayda geçen bir olaya da mekan
olur. Ekim 1932’de asker kılığına girmiş iki hırsız, bankanın kasalarından
birinde bulunan 3.450 lirayı alıp kaçmış; içinde 100 bin lira olan diğer
kasa, bir memurun “Anahtar Gemlik’e giden bir arkadaşımızın yanında”
demesiyle kurtulmuştur. Yalnız Bursa’da değil, tüm Türkiye’de şok yaratan bu
gangster tipi soygun günlerce basında geniş yankı bulur.(22)
Osmanlı Bankası’nın
1970’lerden 2000’lere kadar kullandığı bina
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Osmanlı
Bankası Bursa Şubesi 1970’lerde tarihî binasından Atatürk Caddesi üzerindeki
Kent Oteli’nin yanında yer alan sekiz katlı bir yapıya taşınır. Tarihî
binanın akıbeti ise 1980 darbesi sonrası Bursa’ya belediye başkanı olarak
atanan Ekrem Barışık’ın, kentin tarihî yapılarının restorasyonu ve çevre
düzenlemelerine ilişkin geliştirdiği projelerle değişir. Koza Hanı ve Orhan
Meydanı için önerilen proje kapsamında Osmanlı Bankası’nın eski binasının
yıkılması öngörülür, ancak yapının tarihî nitelik taşıyıp taşımadığı o dönem
için tartışma konusu olur. Anıtlar Kurulu ilk başta projeyi reddeder. İki
yıla yayılan sürecin ardından Eylül 1984’te bina yıkılır.(23)Yıkılan
binanın arsasının bir kısmına Orhan Camii karşısındaki yer altı çarşısı, bir
kısmına da meydana yapılan havuz denk gelir. O günden bugüne meydan aynı
görünümünü korumaktadır. Reklamlardan anlaşıldığı üzere
(24) Osmanlı Bankası’nın Bursa Merkez Şubesi, 2001’de Garanti Bankası
ile birleşme sürecine dek, 1970’lerde taşındığı binada faaliyetlerini
sürdürür.
NOTLAR
• 1.André Autheman, Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Osmanlı Bankası: Bank-ı Osmanî-i Şahane, çev. Ali Berktay,
İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2002, s. 24.
Fransızcası için bkz. André Autheman, La Banque impériale ottomane,
Vincennes: Institut de la gestion publique et du développement économique,
1996.
• 2.André Autheman, "Chapitre IV. La Banque impériale ottomane,
trésorier de l'Empire", La Banque impériale ottomane, ss. 57-67.
•
3."Bursa'daki Bankalar", İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, 1944, s.
23.
• 4.Nüfus verisi için bkz. Vital Cuinet, L'Anatolie occidentale:
Broussa et Castamouni, Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2013, s. 91.
• 5.
Banu Demirağ, "Tahir Paşa Konağı", Bursa'da Zaman, Sayı: 8, 2013, s. 86.
• 6. Bursa İtalyan Konsolosluk Evrakı, Dosya: 10, Belge No: 27, Bursa
Gazeteciler Cemiyeti Arşivi.
• 7. 30 Ekim 1893 tarihli şu belge bu duruma
örnek gösterilebilir: Bursa İtalyan Konsolosluk Evrakı, Dosya: 35, Belge No:
15/a, Bursa Gazeteciler Cemiyeti Arşivi.
• 8. BOA, DH.EUM.AYŞ., 5–31,
H-15-07-1337(1921).
• 9. Raymond Kevorkian, Ermeni Soykırımı, İstanbul:
İletişim Yayınları, 2015, s. 789.
• 10. BOA, DH.EUM.AYŞ., 5–31,
H-15-07-1337(1921).
• 11. BOA, DH.EUM.5.Şb, 71–4, H-02-01-1337(1921).
• 12. Annuaire Oriental du Commerce de l'Industrie de l'Administration et de
la Magistrature, Constantinople: Cervanti Frères, 1883, s. 570.
• 13.
Raif Kaplanoğlu, Sanayi Başkenti Bursa'nın Belgeseli Bursa Ticaret ve Sanayi
Odası İlk Karar Defteri 1889–1904, Bursa: Bursa Ticaret ve Sanayi Odası
Yayınları, 2009, s. 15.
• 14. Annuaire Oriental du Commerce de
l'Industrie de l'Administration et de la Magistrature, Constantinople:
Cervanti Frères, 1891, s. 796.
• 15. BOA, DH.İ.UM 7–1,
H-09-05-1338(1922).
• 16. Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi,
CDPV02200170, Yönetim Kurulu Tutanakları, 03.12.1917.
• 17. BOA, MV
220–42, H-14-12-1338(1922).
• 18. BOA, BEO 4655–349114,
H-15-01-1339(1923).
• 19. André Autheman, "Chapitre XV. Fin de la Banque
impériale", La Banque impériale ottomane, ss. 249-267.
• 20. "Bursa'daki
Bankalar", s. 22.
• 21. Bu cadde, günümüzde Orhan Meydanı'nın bir
parçasıdır.
• 22. Murat Toklucu, "Beş Kişiyi Vurdular, Zincire
Vuruldular", Tarih Dergi, Ocak 2016.
• 23. Nezaket Özdemir ve Alper Can,
Cumhuriyet Asrında Bursa (1923-2023), Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2024, s.
190.
• 24. Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi, IMHAL005, Osmanlı
Bankası A.Ş. Şubeler Albümü, tahminen 1990'ların sonu.
27.9.2024
Kaynak: Salt
Online (https://saltonline.org/tr/2776) |