|
|
|
Raif
KAPLANOĞLU
Bir asır önce Bursa fotoğrafı çekenler üç
ayrı grupta toplanabilir. Osmanlı sultanlarından, özellikle Abdülhamit
döneminde Bursa'nın çok sayıda fotoğrafı çekilmiştir. 1888-1889'da Erkan-ı
Harbiye'den binbaşı Mehmet Ali Sami ve yüzbaşı Mehmet Ali Beyin çektiği bu
fotoğraflar Yıldız Sarayı arşivindedir. İstanbul
ve Bursa'da stüdyo açan, çoğu azınlıklara mensup kişiler de Bursa
fotoğrafları çekmişlerdir. Bunların çektikleri genelde kartpostal
yapılmıştır. Bursa'yı fotoğraflayan bir başka kesim de Avrupa'dan gelen
seyyahlardır.
Bursa'nın en eski fotoğrafı 1854'de Pierre
Tremaux tarafından çekilmiştir. Bu fotoğrafın en önemli özelliği 1855
depremi öncesinde çekilmiş olmasıdır. Elimizde bu kişinin çektiği sadece
Irgandı Köprüsü'ne ait bir fotoğraf vardır.
Abdullah Kardeşler Osmanlı Döneminin en gözde
fotoğrafçılarındandır. Abdullah Freres olarak tanınan Kevork, Hovsep ve
Viken adındaki üç Ermeni kardeş 1858'de kurdukları ortaklıkla Alman
fotoğrafçı Rabach'ın stüdyosunu devralıp fotoğrafçılık yapmaya başlarlar.
Abdullah Kardeşler Bursa'da da birçok fotoğraf çekip kartpostal olarak
satmışlardır. 1900 yılında stüdyo ve arşivlerini Sebah ve Joaillier'e
satarlar.
Sebah ve Joaillier Bursa'da da bir şubesi
bulunan ünlü bir stüdyo idi. Pascal Sebah 1857'de Pera'da tek başına bir
stüdyo açmıştı. 1873'deki Viyana Uluslararası Sergisi için Elbise-i Osmaniye
adlı kitabın fotoğraflarını çekmmişti. Bu kitabın hazırlanmasında Osman
Hamdi Beyin yanı sıra Bursa ile ilgilli kapsamlı bir seyahatname yazmış olan
Marie de Launayş da yer almıştı. 1885'de Polycarpe Joaillier ile ortak oldu.
Bu ortaklık 1910'a kadar devam etti. Bursa Şark Fotoğrafhanesi bu ortaklığın
şubesiydi. Bursa Ticaret Odası üyelerinden olan İsmail Niyazi Efendi 1925'te
aynı isimle devam ettirilen stüdyonun sahibiydi. Bu stüdyo Setbaşı,
No:4'teydi. Şark Sinemasının altında olduğu anlaşılan stüdyonun müdürü ise
Hasan Sadettin idi.
İsveçli Guillaume Berggren 1870'de Pera'da bir stüdyo açıp
manzara fotoğrafçılığı yapmaya başlamıştır. 1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Anadolu
demiryolları inşası, Orient Ekspres'in açılışı gibi olayları belgelemiştir.
Batı Anadolu'da tren ile seyahat ederken İznik ve Bursa fotoğrafları
çekmiştir.
18 Ekim 1869'de çıkan Hüdavendigar
gazetesi, padişahın resmi fotoğrafçısı olan Abdulah Kardeşler'in kalfası
Papazyan Efendi'nin Bursa'ya geldiğini yazmaktadır. Selçukhatun
Mahallesi'nde bir evde 15 gün kalan Papazyan, Bursa'nın pek çok güzel
fotoğrafını çekmiştir. Papazyan'ın bir evi de Karamani Mahallesi 35
numaradaydı. Bu evin bir süre Avusturya Konsolosluğu olarak kulanıldığı
anlaşılmaktadır. Papazyan 1906'daki Bursa Sergisi'nde yağlı boya ve
karakalem resimlerini sergilemiş ve madayla kazanmıştır.
Bursa’nın eski fotoğrafçılarından biri
de Jean Morilyoni’dir. 1890 tarihinde
Altıparmak’taki dükkanında, fotoğrafların 6 tanesini 20 kuruşa çekmekteydi
ki, o tarihe göre çok büyük bir bedeldir. 1911 yılına ait Ertuğrul
gazetesinde de, Hilal Fotoğrafçı adıyla bir fotoğrafçıya
rastlıyoruz. 1914 yılındaki başka bir gazetede ise, Osmanlı Fotoğrafçısı Ali
Sakıp Bey’in ilanı bulunmaktadır. Fotoğrafçıların daha çok, Setbaşı ile
Saray Caddesi olarak anılan Heykel civarında olduğu anlaşılmaktadır. Ancak
bu kişilerin çektikleri fotoğraflara ne yazık ki, rastlayamadık. Belki de,
1908 yılı salnamesinde yer alan Bursa’nın sosyal hayatını yansıtan o güzelim
fotoğrafları bu kişiler çekmişti. Cumhuriyet döneminden sonra da, 1932
yılında Bursa’nın en ünlü fotoğrafçıları, Mümtaz Tünüy ile Neset Yıldız
olduğu anlaşılıyor. Bu fotoğrafçılarının da ürünlerine rastlayamadık.
Kuşkusuz cumhuriyet dönemi Bursa’sında fotoğraflarıyla yaşayan en ünlü
fotoğrafçı İ. C. Antel’dir. Merhum İhsan Antel’in adı, diğer fotoğrafçıların
yapmadığı bir şeyi yaptığı için bugün anılmaktadır. Sadece ticari amaçlı
fotoğraf çekmemiş, Bursa’nın çeşitli açılardan fotoğraflarını çekerek, bir
bakıma 1940’lı yılların Bursa’sının fotoromanını hazırlamıştır merhum
Antel...
İhsan Celal Antel
ESKİ BURSA FOTOĞRAFÇILARI VE
ENGİN ÖZENDES
Bursa’dan çok uzun
süre uzaklaşmasına karşın, doğduğu şehrin fotoğraflarını toplayan Engin
Özendes, 1999 yılında çok güzel, eski Bursa Fotoğraflarından oluşan bir
albüm yayınladı. 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarında çekilmiş olan 150’yi
aşkın fotoğrafı izleyenler, ciltlerce kitapta öğrenemeyeceği kadar, eski
Bursa’ya dair bilgi sahibi olabilirler. Bu fotoğraflarda, 1872 ile 1910’lu
yıllar içersindeki mekan ve insan görüntüleriyle Bursa canlandırılmıştır.
Bursa’ya gelip, fotoğraflarını çeken ünlü fotoğrafçılar şunlardır: Pascal
Sebah, Joaillier, G. Berggren, J. D. S. Papazyan, Tremaux, C. J. Fettel,
Abdullah Freres, A. De Moustier. Gezgin fotoğrafçıların yanı sıra 1909
yılında, Fransız konsolosu A. Cilliere gibi, Bursa gezileri sırasında birçok
ünlü kişinin de Bursa fotoğrafı çektiği anlaşılıyor.
NURİ ERBAK VE URAL DURANER’İN BURSA'SI
Sanayi kapitalizmi, ilk dönemlerinde acımasızda doğayı yok
etmekteydi. Önüne gelen her şeyi bir dozer gibi ezip geçer ve bir daha
arkaya bakmazdı. Ancak post-modernizmde, yani çağımız sanayicisi, tükettiği
dünyanın sonsuz olmadığını öğrenmeye başladı. Silip süpürdüğü dünyaya,
arkasına bakarak görmeye çalışan bir anlayış içinde girdi. Arkasında
tükettiği doğayı, değerleri ve güzellikleri en aza indirmeyi, hatta onarmayı
düşünmeye çalışıyor çağımız sanayicisi. Bunu yaparken, doğayı veya insanları
düşünmesinden öte bir neden vardır. Çünkü, dünyanın böyle arsız bir biçimde
tüketilmesi hiç de ekonomik değil...
Post-modernist dönem, görgüsüz
kapitalist devrini aşan bir süreçtir. Artık gösterişli yaşamaktan çok,
sanata ve kültüre saygı duyan popüler bir sanayici anlayışı gelişiyor.
Ülkemizde de, önce Eczacıbaşı, sonra Sabancı ve Koç ailesini bu kimliği ile
tanımaya başladık. Müzeler açmaya, ülkemizin sanatsal ve kültürel
değerlerine katkı sağlamaya başladı bu sanayiciler. Böylece, hem üzerinde
yaşadıkları toprak daha değerli, hem de mensup oldukları ulus daha kaliteli
ve saygın oldu.
Bursa’mızda da bu tarz bir sanayicilerimiz çoğalmaya
başladı. Ancak bunun öncülüğünü kuşkusuz rahmetli Nuri Erbak yapmıştır.
Sonra Ural Duraner, Rıza Aydın ve Ahmet Erdönmez, bu tür girişimciler olarak
tanındı. Bursa’daki bu tür sanayicilerin ortak noktası da, Bursa merkezli
bir kültürel anlayışı geliştirmiş olmalarıdır. Daha doğrusu, önceliği Bursa
kent kültürüne vermişlerdir.
Bursa kent kültürünün
gelişmesinde, Nuri Erbak’ın koleksiyonundaki eski Bursa fotoğrafları büyük
etki yapmıştır. Bursalılar, zaman içinde farketmeden yitirdikleri şirin
Bursa’mızın o güzel mekanlarını bu fotoğraflar sayesinde hatırladılar.
Bursa’nın doğal ve tarihsel dokusunu koruma duygusunun gelişmesinde, bu
Bursa fotoğraflarının dolayısıyla rahmetli Erbak’ın büyük katkıları
olmuştur.
BURSA FOTOĞRAFLARI YÜCE DORUK’TAN SORULUR
10 yıldan önceydi... Deli gibi Bursa fotoğrafları topluyorum
ülkenin dört bir yanından. Bir dostumdan, bir antikacıdan eski bir Bursa
fotoğrafının varlığını duyduğumda, hemen o fotoğrafı almak için kentleri,
kasabaları aşıyordum. Ancak ne zaman ki, sayın Yüce Doruk’u tanıdım, onun
evinde, o Bursa fotoğraf koleksiyonunu gördüğümde, Amerika’nın yeniden
keşfedilemiyeceği düşüncesiyle Bursa fotoğrafları koleksiyonumu dağıttım.
Zaten amacım, Bursa’nın tarihsel görsel dünyasını keşfetmekti.
Sayın
Doruk, Bursa’nın ünlü fotoğraf koleksiyonerleri olan Nuri Erbak ve Ural
Duraner ile birlikte çalışmıştı. Gerek kendi koleksiyonunun zenginliği ve
gerekse bu koleksiyonerlerle çalışması sonucu, neredeyse bine yakın eski
Bursa fotoğrafı koleksiyonu oluşturmuş sayın Doruk.
Mazhar Yüce Doruk
Tüm ailesi de benimsemiş bu
koleksiyonerliği. Sayın Doruk, evinde kurduğu gelişmiş reprodiksiyon
sistemiyle, orijinalinden daha güzel kopyalar çıkarmış eski Bursa’nın. Ve
eski Bursa fotoğraflarıyla istediği gibi oynayabiliyor. Zaten Bursa’nın o
güzelim eski fotoğraflarının, Bursa Çimento tarafından yayınlamasını
gerçekleştiren usta da o!..
Sayın Doruk, sadece eski Bursa’nın
fotoğraflarının koleksiyoneri değil, yaşadığı yüzyılın da, fotoğrafçısıdır.
20-30 yıllık çeşitli dönemlerinde çektiği 20 binin üzerindeki Bursa
slaytları koleksiyonu ise, gelecekte en büyük hazinelerden biri olacağı
kuşkusuzdur. Tıpkı İhsan Celal Antel gibi
Kaynak: 1- Bursa'nın 3. Boyutu, Bursa Büyükşehir Belediyesi
yayını, 2008 kitabından kısaltılarak,
2-
http://www.bursa.com/1932-yilinda-cekilen-bursa-filmi-nerede-n181974/
|