Bursa'da İpekçilik

Kapalıçarşı Tarihi 

Bursa'da İpetçilikle İlgili Erdüstri Mirasın Korunması

Bursa'da Son İpek Filatürcü

Bursa'da Sosyal Hayat

Faik Yılmazipek

   

                                                      Ekrem Hayri Peker         

    İpek böceği tohumları Bizans’a II. Iustinianus zamanında getirilmişti. İmparator ipek ticareti için gelen Göktürk elçilerine ipek böceklerini ve kumaşları göstererek onları şaşırtmıştı (Proscope, debelle Gothico, IV, 17 Aktaran Edouard Chavannes, Batı Türkleri s. 296-297).
    Bizans İmparatorluğu’nun parçalandığı dönemlerde de Bursa ipekli kumaş dokuma merkeziydi. Selçuklu Döneminde Anadolu’nun birçok yerinde ipek dokumacılığı yapılıyordu. Alaşehir’in (Philadelphia) kırmızı ipek kumaşları meşhurdu. (Aşıkpaşazade Tarih, s.56). Aydın, Tokat ve Amasya’da ipekçilik yapılıyordu. Bursa’ya İran dışında Bizans despotlarının yönettiği Mora ve Arnavutluk'tan dokunma için ipek gelirdi.
    İlhanlılar zamanında İran’dan gelen ipek kervanları Erzurum-Erzincan-Sivas yoluyla Konya veya Trabzon’a giderdi. İpek Trabzon yoluyla İstanbul’a gönderilirdi. Osmanlılar bölgeye hâkim olunca daha kısa olan Erzurum-Erzincan-Tokat-Amasya ve Bursa yolu tercih edildi.
    İpeğin önemini anlayan Orhan Bey ipek ticaretinin gelişmesi için Cenevizlilere çeşitli imtiyazlar tanıyarak (1352) Bursa’da bir bezzâzistan yaptırdı. Osmanlıların daha izlediği politika İpek Yolu’nun kontrolünü ele geçirmek ve daha sonra üretim bölgelerini ele geçirmek olmuştur. Bursa tekstilinde fasonculuğun o yıllarda başladığını söyleyebiliriz. Doğal olarak dokumacılar müşterilerin istedikleri deseni dokuyacaklardır.
    XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı ekonomisinin, dolayısıyla Osmanlı devlet gücünün merkezi ve dayanağı Bursa olmuştur. Osmanlı Devletinin 1326-1402 döneminde pâyitahtı, Dâru’s-saltanat’ı olan Bursa; Karaman yoluyla, Suriye ve Mısır ve Mısır üzerinden Hindistan’a kadar bağlanıyordu. Kastamonu yoluyla Karadeniz’e açılıyordu. Öbür yandan Amasya-Tokat-Erzincan yoluyla İran ve Türkistan ticaretinin terminali durumunda bulunuyordu.
    İran ipeği Tebriz’de açılan pazarlarda toplanan ipekler kervanlarla Erzurum ve Halep şehirlerine doğru yola çıkardı. Kervanların at ve deve ihtiyaçlarını bölgedeki Türkmen aşiretleri karşılardı. Her bir kervan 300-400 büyükbaş hayvandan oluşur ve her hayvan ortalama 154 kilo gelen 200 yük ipek taşırdı.
    Bursa kadı sicillerine acem diye kaydedilen tüccarların çoğu Azeri ve Ermeni’ydi. Bursa’ya gelen ipek bezzâzistana inmek durumundaydı. Gelen ipekler tartılır ve alınan vergiler kaydedilirdi. Koza ticaretine parelel olarak Bursa’da 1491 yılında Koza Hanı (halk arasında Acem Hanı) ve 1508 yılında Pirinç Hanı II. Beyazıt tarafından inşa ettirilmiştir.
    Bursa’ya gelen İranlı tüccarlar getirdikleri bir kısım ipeğin karşılığında Bursa’da dokunan kemha ve kadife türü kumaşlardan alırlardı. Bu ticaretin vergi olarak Osmanlı Hazinesine getirisi 70 bin altın civarındaydı. Kısacası İran’dan gelen ipekten alınan vergiler Osmanlı hazinesinin en büyük gelir kaynaklarının başında geliyordu. Osmanlılar bazen İran’ı çökertmek için İran ipeğine ambargo uygulamıştır. İranlılarda Şah 1. Abbas (1557-1628) zamanında ipek ticaretini denizyoluyla yapmak istemiştir. Bu amaçla Bender Abbas limanından İngiltere’ye ipek göndermeye çalışmıştır. Bu süreçte İzmir limanı Bursa’ya rakip olmuştur.
    İpeğe olan talep arttıkça Bursa ve Güney Marmara’da ipek üretimi çok gelişmiştir. Evliya Çelebi Bursa dışında Bilecik, İzmit ve Bandırma arasındaki bölgenin tamamıyla ipekçilik yaptığını yazmıştır. Osmanlı İmparatorluğunda Bursa dışında daha önce ipek üretimi yapan Amasya, Alaşehir, Alaiye (Alanya) ve Mora bölgelerinde ipek üretimi daha da gelişmiştir.
    XVIII. yüzyılda gerileyen ipekli kumaş dokumacılığı XIX. yüzyılda tekrar canlanmıştır. Buharın ipek üretiminde kullanılması ipekçiliği daha da geliştirmiş. Kısa zamanda sektöre başta Fransız sermayesi olmak üzere yabancı sermaye akımı olmuştur.
    Bursa’da dokunan ipekli kumaşların müşterilerinin başında Osmanlı Sarayı gelirdi. Rus Çarlarının kaftanlarının kumaşları Bursa’dan giderdi. Lehistan ve İngiliz Krallığı saraylarında Bursa kumaşları kullanılırdı. I. Selim bozguna uğrattığı Şah İsmail’in Tebriz’deki hazinesinde Bursa kumaşından yapılmış 91 adet giysi bulunmuştur.
    1845 yılında Bursa’nın Kayabaşı semtinde buharla çalışan 60 mancınıklı bir fabrika açıldı. İpekçilikteki bu yeni teknoloji kısa zamanda sarayın da ilgisini çekti. 1852 yılında Muradiye semtindeki Çınarönü mevkiine padişah Abdülmecit’in isteğiyle buharla çalışan 78 mancınıklı “Harir Fabrika-i Humayun” kuruldu.
    İpekli kumaşa olan ilginin artması kontrolsüz bir üretim artışını getirdi. Sıhhi kurallara uyulmaması sonucunda hastalıklar ortaya çıkıp yayıldı. Hastalığı önlemek için Fransa’dan tohum getirildiyse de aynı hastalığın Fransa’da yaygın olması nedeniyle fayda yerine zarar getirdi. Üretim kısa zamanda 4 milyon kilodan kısa bir südre 400-500 bin kiloya düştü.
    Hastalığın ardından 1869 yılında açılan Süveyş Kanalı ucuz Çin ve Japon ipeğinin Avrupa pazarına girmesin yol açtı. Bu iki olay Bursa ipekçiliğine büyük zarar verdi. 1. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yıllarında Bursa ipekçiliği zarar gördüyse de yıkılmadan ayakta kaldı.
    İpekle, ipek böceği ile küçük yaşlarda tanıştım. Çocukluğumun geçtiği İnegöl’de duvarlara tablo yerine ipekten dokunmuş resimli duvar halıları asılırdı. Bu duvar halılarına ya Arap kadınları ve ceylanlar gibi egzotik resimlerin yanı sıra Bizans döneminden geldiğini yıllar sonra okuduğum G. Ostrogorsky’nin Bizans Devleti Tarihi’nden öğrendiğim azizlerin resimleri dokunurdu.
    1960’lı yıllarda Bursa’da kozacılık çok yaygındı. İnegöl’de koza alım mevsimi önce Ticaret ve Sanayi Odası ve sonra kız meslek lisesi olarak kullanılan binaydı. Binanın önündeki cadde köylerden koza getirenlerle dolup taşardı. 1832 yılında İnegöl’den geçen C. Texier İnegöl için  "Şehrin nüfusu üç bini buluyor. Halkı kerestecelik yapar ve ipek böceği yetiştirir” diye yazar. Şemsettin Sami Kamus-al Âlâm adlı eserinde İnegöl halkının geçim kaynakları arasında ipekçiliği de sayar.
    1844 yılında İnegöl’de 810 dönüm, köylerinde ise yaklaşık 3200 dönüm dutluk olduğu kayıtlara geçmiştir. İlçede yaşayan her ailesin bir ila beş dönüm arasında dutluğu vardı. İlçede iplikçilik Cerrah ve Yenice köylerinde yaşayan Ermenilerin elindeydi. Cerrah’ta altı, Yenice’de bir iplik fabrikası vardı (İTSO 123 Yaşında, hazırlayan Kenan Kahraman).
    Bursa’nın alım merkezi meşhur Koza Han’dı. Koza Han, Koza Han’a çıkan sokaklar, Cumhuriyet Caddesi yetiştirdikleri kozaları satmak için gelenlerde dolup taşardı.

İŞLENMEK ÜZERE HAZIRLANMIŞ KOZALAR
    Bursa ipekçiliği son darbeyi seksenli yılların başında yedi. Çin’den gelen ucuz ipek girişine karşı nedense hiçbir tedbir alınmadı. Koza üretimi büyük bir hızla düştü. Önce ilçelerdeki alım merkezleri kapandı. Seksenli yılların başında çevre köylerde ve ilçelerde koza yetiştirenler Koza Hana gelip yetiştirdikleri kozaları satarlardı.
    Koza Han’dan Cumhuriyet caddesine indiğimizde Dorukhan’ın hemen yanında XV. yüzyılın sonunda Hasanzade Kadıasker Mustafa Efendi tarafından yaptırılan Kadı (Perşembe) Hamamı karşınıza çıkar. Seksenli yıllara kadar bu hamamda ipek çileleri boyanırdı. Sadece Bursalı tüccarların değil Kayseri’den gelen iplik çileleri de burada boyanırdı.

KOZALARDAN İPLİK ÇEKİMİ
    Kozalar para etmeyince, masrafını çıkarmayınca üretim kendiliğinden durdu. Dutluklar kesildi. Oysa Evliya Çelebi başta olmak üzere tüm yerli ve yabancı gezginler Bursa ovasını dut denizi olarak anlatırlardı. İpekten dokunmuş kumaşların yüzlerce yıl dayandığını biliyor musunuz? İpek dünyanın en uzun elyafıdır. Giysi üretimi dışında geniş bir kullanım alanı vardır. Suni kulaklar, ameliyat iplikleri ipekten yapılır. Uzaya giden uydularını uzay mekiklerinin kabloları ipekle sarılır.
    Bursa semalarını bacalarıyla roket rampası gibi delen fabrikalar kapandı, kozadan iplik çekilen mancınıklar söküldü. Dokuma tezgâhları sustu. Fabrikalar yıkılıp yerlerine beton bloklar dikildi. Bir tanesi bile müzeye dönüştürülemedi.

KAYNAKÇA
1- Chavannes Edouard, Batı Türkleri, İstanbul, 2013
2-Hemin Judith, Bizans, İstanbul, 2010
3-İnalcık Halil, Osmanlı İdari ve Ekonomi Tarihi, İstanbul, 2011
4-İnalcık, Halil Devlet-i Aliye, İstanbul, 2010
5-Ostrogosky G., Bizans Devleti Tarihi, Ankara, 2011
                                            Kaynak: http://www.belgeseltarih.com/bizans-ve-bursa-ipekciligi/

Bu sitenin son güncelleştirilme tarihi 23/10/22