Cezaevi Anıları 1

Nazım Hikmet Bursa'da

Niyazi Menteş'ten Anılar

            Gecenin koyu karanlığı Bursa’nın üzerine çoktan çökmüştü. Saat 11’i geçiyordu. Sokaklarda hiç.ir hareket yok. Caddelerde tek tük lambalar, ancak daracık bir alana soluk bir ışık serpiyor. Gece bekçilerinin ara sıra duyulan düdük sesleri, ölüm uykusuna dalmış şehrin siyah sessizliği içinde boğulup gidiyor. Bu derin uykunun ve karanlığın ortasında Bursa’nın tek bir binasında ışık yanmakta.

            Sorgu yargıcı bütün gün ifade almaktan, üstelik itiraflar koparmak amacıyla baş vurduğu her türlü cambazlıktan yorgun ve bitkin bir halde. Zabıt katibine gelince, sabahtan beri makineyle yazı yazmaktan parmakları tutmaz olmuş, tuşlara bin bir zorlukla vuruyor.

            İşte ifade vermeye karşısına götürüldüğüm sorgu hakimi yorgunluktan bezgin, fakat hınçlı bir ruh haleti içindeydi. Elliye yakın, traşlı yüzü ve gözlüklerinin arkasından insana çirkin çirkin bakan, hiç de sempatik olmayan birine benziyordu.

            Nazım’ın şiirlerini, 835 Satır ve diğer bir kısım eseri, ben daha lise talebesiyken tanıyordum. Nazım’ın kendi sesiyle plağa alınmış Hazer Denizi, Salkım Söğüt şiirlerini hepimiz ezbere biliyorduk. Plakları kapış kapış satılmıştı. Hatta liseliler, 835 Satır şiir kitabı için bir de hikaye uydurmuşlardı. Ankara’nın rakımı güya 835 metre, yani 835 sayısı Ankara’yı temsil ediyor. Satır kelimesini de çift manalı olduğu için onu kesen alet olarak alıyor ve Ankara’ya düşecek ihtilali kastettiğini yayıyorlardı. Mahpustayken bunu Nazım’a anlatınca uzun uzun güldü ve:

“İlahi çocuklar, pek yaman şeylersiniz. Doğrusu hiç aklıma gelmemişti” dedi.

            Sorgu hakimi karşısına çıktığımda elinde bol delil olduğunu, suçumu hemen itiraf edersem benim için daha iyi olacağını büyük bir kızgınlıkla, sözlerine daha fazla tesir vermek niyetiyle, masaya vurarak söylemişti. Tiksintime rağmen soğukkanlılığımı korumaya çalışarak:

“İkimiz de yorgunuz Hakim Bey. Ne itiraf edilecek ne de edilmeyecek bir suç işlemiş değilim. Kararınız ben önünüze gelmeden önce zaten alınmış” dedim. Mosmor oldu ve boğuk bir sesle, hırıldar gibi:

“Öyle olsun delikanlı. Kendini akıllı sanıyorsun galiba. Sana hayatı cehennem edeyim de gör..” dedi. Böylece gece yarısından sonra üç süngülü, tüfekli jandarmanın arasında, bileklerimde kelepçe, beni Nazım’a götüren Bursa Hapishanesi’nin karanlık yolunda yürüyordum.

            Önce beni hücreye koydular. Günde bir saat hava almaya çıkarıyorlardı. Bir gün hücreme girmeden önce küçük pencereden içeri gazeteye sarılmış bir paket atıldı. Hemen açtım, içinde bir iki Türkçe mecmua ile Fransızca bir dergi vardı. Bu dergiyi karıştırırken birinin ortasında el yazısıyla yazılmış Fransızca bir cümle gördüm: “Fayek kardeş, cesaretini kaybetme, kalplerimiz seninle beraber…”

            Yazıyı gözden geçirdim, Bu Nazım’ın el yazısıydı. 

            Sonraki günlerde Nazım bana korkunç bir katilden bahsetmişti. Bizimle hapiste yatan bu adam Bursa köylerinden birinden, 30-35 yaşlarında, kısa boylu, tıknaz, koyu renk gözlü biriydi. Bir miras yüzünden eniştesi ve kız kardeşiyle aralarında kavgaya varan anlaşmazlık olmuş. Bir gece, Süleyman denilen bu adam, herkes uykudayken kız kardeşinin evine baskın yapar. Önce eniştesi ve ablasını öldürür, sıra üç küçk yeğenine gelince, eli ve yüreği titremeden, gırtlaklarını keserek onları da anne ve babalarının yanına yollar.

            Ölüme mahkum edilmişken sonradan cezası ömür boyu hapse çevrilmiş. Bu kalpsiz adamın çok sevdiği bir kedisi varmış. Bir gün koğuş arkadaşlarından biri sinirlenerek kediye bir tekme atmış, hayvanın ön ayaklarından birini kırmış. Kedisinin uğradığı bu hoyratlık karşısında- ablasının ve çocuklarının katili- hüngür hüngür ağlamış ve, “aman yarabbi, ne katı yürekli ve canavar ruhlu insanlar varmış” diye sızlanmış. Bunları Nazım’a anlattığı zaman şunu da demeyi unutmamış: “Görüyor musunuz Nazım Bey, bu küçük ve suçsuz hayvandan ne istiyorlar? İnsanın yüreği böyle bir şey yapmaya nasıl dayanır?”

            Bu olayı sonradan Nazım bana anlattığı vakit: “İnsanoğlu güç anlaşılır bir varlık. Bu adam kılı kıpırdamadan ve bir dakika bile tereddüt etmeden ablasını, eniştesini ve üç masım yeğenini kıtır kıtır kesiyor da, ayağı kırılan, uyuz kılıkla kara kedisinin karşısına geçip günlerce hüngür hüngür ağlıyor. Gel de bu işi anla” demişti.

            Genç savcı yardımcısı Ferit Bey’i emniyette geçen bir haftalık tahkikat ve azaplı anlar sorasında tanımıştım. Otuzuna henüz basmamış, beyaz-pembe yüzlü, gözlüklü, çok temiz ve itinalı şekilde giyinen bir gençti. Dosyamın incelenmesi ona verilmişti.

            Bana karşı ileri sürülen itham ve suçlamalara pek inanır bir hali yoktu. Fakat o sıradaki iç ve dış politika şartları onun en küçük bir insancıl jest yapmasına müsait değildi. Komunistlik suçu (!) ile tutulanlara vebalıymışlar gibi davranılır, kimse sokulmak veya onlarla meşgul olmak cesaretini gösteremezdi.

            Bu bakımdan Ferit Bey’in beni görmek istemesini çok cesaretli ve medeni bir hareket olarak gördüm. Ferit Bey Nazım’a da çok ilgi ve dostça bir yakınlık göstermiş, hatta hapishanenin en havadar olan batı yönündeki en üst katına çıkmasını sağlamıştı. İşte bu yürekli adamla görüştüm. Elimi eski bir arkadaş gibi sıktıktan sonra, “Nasılsınız. Mahkemeniz yakında başlıyor. Bir avukata ihtiyacınız olacak, birini buldunuz mu” dedi.

“Bir avukata ihtiyacım olacağını inanmıyorum beyefendi. Çünkü ne savunacak bir suçum var ne de müdafaayı gerektirecek bir durumum” dedim.

            Acıyarak bana baktı. “Ne söyleyeyim. Madem böyle düşünüyorsunuz, Allah yardımcınız olsun. İstanbul’daki mümessiliniz ve memleketteki otoriteler size bir avukat tutmamın rica ettiler, o yüzden sizinle görüşmek istedim. Bir ihtiyacınız varsa çekinmeden söyleyin.”

            Dört beş kitap ismi verdim. Bir de çok ihtiyacım olan ve hapishane bakkalında bulunmayan birkaç tuvalet eşyası- sabun, kolonya, diş macunu gibi- yollamasını rica ettim.

            Aradın yıllar geçti, hala bu cesur, temiz yürekli savcı yardımcısını sevgi ve iyilikle anarım. Biz daha cezaevinden çıkmamıştık ki onun Anadolu’da uzak, kuş uçmaz kervan geçmez bir kasabaya atandığını duyduk ve bunda bizim de payımız olduğunu düşünerek üzüldük. Aradan zaman geçince bu genç savcı yardımcısının, Nazım’ın şiirlerine tutkun olduğunu ve onlardan çoğunu ezbere bildiğini öğrenmiştik.

            Cezaevi günlük hayatın o kadar da sıkıcı değildi. Nazım’la arkadaşları aralarında sık sık futbol, voleybol ve birdirbir oynuyorlardı. Hepse de neşeli ve canlı mektepliler gibiydi. Nazım’a gelince, hepsini bir baba gibi gözetiyor, onlarla oynuyor ve her birine ayrı ayrı oyun hakkında direktifler veriyordu.

            Oyun faslı bitince Nazım, Nail’le beraber bir duvar dibine çekiliyor ve Nail’e yazılarını dikte ettiriyordu.

            Martın üçü, duruşma günüm. Bursa Ağır Ceza Mahkemesi salonu. Nice haksız kararların verildiği yer. Duvarları, utançtan olmalı, çoktan kararmışlar. İddianame bir sayıklama şaheseriydi. Bir sürü, olduğundan… bulunduğundan… ve bundan dolayı… ve mucibince’ler ve saireden sonra, benim tehlikeli bir ihtilalci olduğumu, Türkiye Cumhuriyeti’nin meşru rejimini devirmeye teşebbüs etmiş bulunduğumdan, suçumun Ceza Kanunu’nun filan sayılı maddesine uymakta olduğundan, benim bu maddenin a ve b fıkraları mucibince muhakemem icap ettiğini….

            İlk duruşmam böylece bitti. Beş gün sonra savcılık emriyle beni hapishanede siyasi suçluların bulunduğu üçüncü kata çıkardılar. Nazım ve arkadaşlarına- hepsi otuz dört kişiydi- hapishanenin batı kanadının son katı verilmişti. Diğer mahpuslarla bir arada bırakılmaları yasaklanmış olduğu için, iki yüz tutuklunun oturup yatmasına yeterli olan bu kat, sadece 34 kişiye hasredilmişti. Ben de gelince 35 kişi olduk.

            Malta boyuna bakan, dört büyük ve beşer kişilik iki koğuş bulunuyordu. Koğuşların içinde yerden bir metre yüksekte, yüzün üçte ikisini kaplayan tahta kerevetler vardı. Mahpuslar geceleri bu kerevetin üzerinde yatmak için şiltelerini yayıyor, gündüzleri ise şilteleri toplayıp oturmak için yer açıyorlardı.

            Katta yıkanacak yer yoktu ama altı musluk bulunuyordu. Üstelik altı adet WC mevcuttu. Yıkanmak isteyenler kova veya gaz tenekeleri içinde, mangalların üstünde su ısıtıyorlardı. Bu konforla bu kat diğerlerine göre bir köşk sayılırdı.

            Mart ayının ilk haftası. Saat on yedi. Ders zamanı. Herkes Nazım’ın bulunduğu dipteki büyük koğuşta. Bu koğuşta Nazım, Nail, Tornacı Ahmet, Bulgar Gavritch ve Ufak Ali gelip yatıyordu.

            Nail, Nazım’ın en yakın arkadaşı sayılıyordu, o da şairdi. Küçük bir şiir kitabı da neşretmişti. Şiirlerinde içli ve dokunakla taraf yok değildi.

            Yirmi beş yaşlarında, orta boylu esmer bir gençti. Grubun içinde, Nazım’dan sonra en okumuş olanı. Konya Lisesi’ni bitirdikten sonra Moskova’ya, yüksek tahsil yapmaya gönderilmiş. Üniversiteyi bitirip bitirmediğini bilmiyorum.