Eski Bursa'yı Fotoğraflayanlar

Bursa'da Fotoğraf Sanatı

   

                                                                             Raif KAPLANOĞLU 

  Bir asır önce Bursa fotoğrafı çekenler üç ayrı grupta toplanabilir. Osmanlı sultanlarından, özellikle Abdülhamit döneminde Bursa'nın çok sayıda fotoğrafı çekilmiştir. 1888-1889'da Erkan-ı Harbiye'den binbaşı Mehmet Ali Sami ve yüzbaşı Mehmet Ali Beyin çektiği bu fotoğraflar Yıldız Sarayı arşivindedir. İstanbul ve Bursa'da stüdyo açan, çoğu azınlıklara mensup kişiler de Bursa fotoğrafları çekmişlerdir. Bunların çektikleri genelde kartpostal yapılmıştır. Bursa'yı fotoğraflayan bir başka kesim de Avrupa'dan gelen seyyahlardır.

   Bursa'nın en eski fotoğrafı 1854'de Pierre Tremaux tarafından çekilmiştir. Bu fotoğrafın en önemli özelliği 1855 depremi öncesinde çekilmiş olmasıdır. Elimizde bu kişinin çektiği sadece Irgandı Köprüsü'ne ait bir fotoğraf vardır.

  Abdullah Kardeşler Osmanlı Döneminin en gözde fotoğrafçılarındandır. Abdullah Freres olarak tanınan Kevork, Hovsep ve Viken adındaki üç Ermeni kardeş 1858'de kurdukları ortaklıkla Alman fotoğrafçı Rabach'ın stüdyosunu devralıp fotoğrafçılık yapmaya başlarlar. Abdullah Kardeşler Bursa'da da birçok fotoğraf çekip kartpostal olarak satmışlardır. 1900 yılında stüdyo ve arşivlerini Sebah ve Joaillier'e satarlar.

                                   

   Sebah ve Joaillier Bursa'da da bir şubesi bulunan ünlü bir stüdyo idi. Pascal Sebah 1857'de Pera'da tek başına bir stüdyo açmıştı. 1873'deki Viyana Uluslararası Sergisi için Elbise-i Osmaniye adlı kitabın fotoğraflarını çekmmişti. Bu kitabın hazırlanmasında Osman Hamdi Beyin yanı sıra Bursa ile ilgilli kapsamlı bir seyahatname yazmış olan Marie de Launayş da yer almıştı. 1885'de Polycarpe Joaillier ile ortak oldu. Bu ortaklık 1910'a kadar devam etti. Bursa Şark Fotoğrafhanesi bu ortaklığın şubesiydi. Bursa Ticaret Odası üyelerinden olan İsmail Niyazi Efendi 1925'te aynı isimle devam ettirilen stüdyonun sahibiydi. Bu stüdyo Setbaşı, No:4'teydi. Şark Sinemasının altında olduğu anlaşılan stüdyonun müdürü ise Hasan Sadettin idi.

   İsveçli Guillaume Berggren 1870'de Pera'da bir stüdyo açıp manzara fotoğrafçılığı yapmaya başlamıştır. 1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Anadolu demiryolları inşası, Orient Ekspres'in açılışı gibi olayları belgelemiştir. Batı Anadolu'da tren ile seyahat ederken İznik ve Bursa fotoğrafları çekmiştir.

   18 Ekim 1869'de çıkan Hüdavendigar gazetesi, padişahın resmi fotoğrafçısı olan Abdulah Kardeşler'in kalfası Papazyan Efendi'nin Bursa'ya geldiğini yazmaktadır. Selçukhatun Mahallesi'nde bir evde 15 gün kalan Papazyan, Bursa'nın pek çok güzel fotoğrafını çekmiştir. Papazyan'ın bir evi de Karamani Mahallesi 35 numaradaydı. Bu evin bir süre Avusturya Konsolosluğu olarak kulanıldığı anlaşılmaktadır. Papazyan 1906'daki Bursa Sergisi'nde yağlı boya ve karakalem resimlerini sergilemiş ve madayla kazanmıştır.

    Bursa’nın eski fotoğrafçılarından biri de Jean Morilyoni’dir. 1890 tarihinde Altıparmak’taki dükkanında, fotoğrafların 6 tanesini 20 kuruşa çekmekteydi ki, o tarihe göre çok büyük bir bedeldir. 1911 yılına ait Ertuğrul gazetesinde de, Hilal Fotoğrafçı adıyla bir fotoğrafçıya rastlıyoruz. 1914 yılındaki başka bir gazetede ise, Osmanlı Fotoğrafçısı Ali Sakıp Bey’in ilanı bulunmaktadır. Fotoğrafçıların daha çok, Setbaşı ile Saray Caddesi olarak anılan Heykel civarında olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu kişilerin çektikleri fotoğraflara ne yazık ki, rastlayamadık. Belki de, 1908 yılı salnamesinde yer alan Bursa’nın sosyal hayatını yansıtan o güzelim fotoğrafları bu kişiler çekmişti. Cumhuriyet döneminden sonra da, 1932 yılında Bursa’nın en ünlü fotoğrafçıları, Mümtaz Tünüy ile Neset Yıldız olduğu anlaşılıyor. Bu fotoğrafçılarının da ürünlerine rastlayamadık.
   Kuşkusuz cumhuriyet dönemi Bursa’sında fotoğraflarıyla yaşayan en ünlü fotoğrafçı İ. C. Antel’dir. Merhum İhsan Antel’in adı, diğer fotoğrafçıların yapmadığı bir şeyi yaptığı için bugün anılmaktadır. Sadece ticari amaçlı fotoğraf çekmemiş, Bursa’nın çeşitli açılardan fotoğraflarını çekerek, bir bakıma 1940’lı yılların Bursa’sının fotoromanını hazırlamıştır merhum Antel...

                                  İhsan Celal Antel


   ESKİ BURSA FOTOĞRAFÇILARI VE ENGİN ÖZENDES
   Bursa’dan çok uzun süre uzaklaşmasına karşın, doğduğu şehrin fotoğraflarını toplayan Engin Özendes, 1999 yılında çok güzel, eski Bursa Fotoğraflarından oluşan bir albüm yayınladı. 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarında çekilmiş olan 150’yi aşkın fotoğrafı izleyenler, ciltlerce kitapta öğrenemeyeceği kadar, eski Bursa’ya dair bilgi sahibi olabilirler. Bu fotoğraflarda, 1872 ile 1910’lu yıllar içersindeki mekan ve insan görüntüleriyle Bursa canlandırılmıştır. Bursa’ya gelip, fotoğraflarını çeken ünlü fotoğrafçılar şunlardır: Pascal Sebah, Joaillier, G. Berggren, J. D. S. Papazyan, Tremaux, C. J. Fettel, Abdullah Freres, A. De Moustier. Gezgin fotoğrafçıların yanı sıra 1909 yılında, Fransız konsolosu A. Cilliere gibi, Bursa gezileri sırasında birçok ünlü kişinin de Bursa fotoğrafı çektiği anlaşılıyor.


   NURİ ERBAK VE URAL DURANER’İN BURSA'SI
  
Sanayi kapitalizmi, ilk dönemlerinde acımasızda doğayı yok etmekteydi. Önüne gelen her şeyi bir dozer gibi ezip geçer ve bir daha arkaya bakmazdı. Ancak post-modernizmde, yani çağımız sanayicisi, tükettiği dünyanın sonsuz olmadığını öğrenmeye başladı. Silip süpürdüğü dünyaya, arkasına bakarak görmeye çalışan bir anlayış içinde girdi. Arkasında tükettiği doğayı, değerleri ve güzellikleri en aza indirmeyi, hatta onarmayı düşünmeye çalışıyor çağımız sanayicisi. Bunu yaparken, doğayı veya insanları düşünmesinden öte bir neden vardır. Çünkü, dünyanın böyle arsız bir biçimde tüketilmesi hiç de ekonomik değil...
Post-modernist dönem, görgüsüz kapitalist devrini aşan bir süreçtir. Artık gösterişli yaşamaktan çok, sanata ve kültüre saygı duyan popüler bir sanayici anlayışı gelişiyor. Ülkemizde de, önce Eczacıbaşı, sonra Sabancı ve Koç ailesini bu kimliği ile tanımaya başladık. Müzeler açmaya, ülkemizin sanatsal ve kültürel değerlerine katkı sağlamaya başladı bu sanayiciler. Böylece, hem üzerinde yaşadıkları toprak daha değerli, hem de mensup oldukları ulus daha kaliteli ve saygın oldu.
Bursa’mızda da bu tarz bir sanayicilerimiz çoğalmaya başladı. Ancak bunun öncülüğünü kuşkusuz rahmetli Nuri Erbak yapmıştır. Sonra Ural Duraner, Rıza Aydın ve Ahmet Erdönmez, bu tür girişimciler olarak tanındı. Bursa’daki bu tür sanayicilerin ortak noktası da, Bursa merkezli bir kültürel anlayışı geliştirmiş olmalarıdır. Daha doğrusu, önceliği Bursa kent kültürüne vermişlerdir.
   Bursa kent kültürünün gelişmesinde, Nuri Erbak’ın koleksiyonundaki eski Bursa fotoğrafları büyük etki yapmıştır. Bursalılar, zaman içinde farketmeden yitirdikleri şirin Bursa’mızın o güzel mekanlarını bu fotoğraflar sayesinde hatırladılar. Bursa’nın doğal ve tarihsel dokusunu koruma duygusunun gelişmesinde, bu Bursa fotoğraflarının dolayısıyla rahmetli Erbak’ın büyük katkıları olmuştur.
   BURSA FOTOĞRAFLARI YÜCE DORUK’TAN SORULUR
  
10 yıldan önceydi... Deli gibi Bursa fotoğrafları topluyorum ülkenin dört bir yanından. Bir dostumdan, bir antikacıdan eski bir Bursa fotoğrafının varlığını duyduğumda, hemen o fotoğrafı almak için kentleri, kasabaları aşıyordum. Ancak ne zaman ki, sayın Yüce Doruk’u tanıdım, onun evinde, o Bursa fotoğraf koleksiyonunu gördüğümde, Amerika’nın yeniden keşfedilemiyeceği düşüncesiyle Bursa fotoğrafları koleksiyonumu dağıttım. Zaten amacım, Bursa’nın tarihsel görsel dünyasını keşfetmekti.
Sayın Doruk, Bursa’nın ünlü fotoğraf koleksiyonerleri olan Nuri Erbak ve Ural Duraner ile birlikte çalışmıştı. Gerek kendi koleksiyonunun zenginliği ve gerekse bu koleksiyonerlerle çalışması sonucu, neredeyse bine yakın eski Bursa fotoğrafı koleksiyonu oluşturmuş sayın Doruk.

                    Mazhar Yüce Doruk


   Tüm ailesi de benimsemiş bu koleksiyonerliği. Sayın Doruk, evinde kurduğu gelişmiş reprodiksiyon sistemiyle, orijinalinden daha güzel kopyalar çıkarmış eski Bursa’nın. Ve eski Bursa fotoğraflarıyla istediği gibi oynayabiliyor. Zaten Bursa’nın o güzelim eski fotoğraflarının, Bursa Çimento tarafından yayınlamasını gerçekleştiren usta da o!..
   Sayın Doruk, sadece eski Bursa’nın fotoğraflarının koleksiyoneri değil, yaşadığı yüzyılın da, fotoğrafçısıdır. 20-30 yıllık çeşitli dönemlerinde çektiği 20 binin üzerindeki Bursa slaytları koleksiyonu ise, gelecekte en büyük hazinelerden biri olacağı kuşkusuzdur. Tıpkı İhsan Celal Antel gibi

 Kaynak:  1- Bursa'nın 3. Boyutu, Bursa Büyükşehir Belediyesi yayını, 2008 kitabından kısaltılarak, 

               2-  http://www.bursa.com/1932-yilinda-cekilen-bursa-filmi-nerede-n181974/

Bu sitenin son güncelleştirilme tarihi 16/10/22