Bursa, Cumhuriyet döneminde de sürgün yeri oldu. Aziz Nesin, Türkiye'ye Amerikan yardımını içeren Truman Doktrini aleyhinde yazdığı, ancak yayınlayamadığı bir yazı nedeniyle 1947'de 10 ay hapis, 3 ay 10 gün sürgün cezasına çarptırılmıştı…

      Sürgünlerin hemen hepsi birkaç yabancı dili bilen, çağının değerli aydınlarıydı. Türk edebiyatının tarihi de sürgünlerle doludur. Namık Kemal’den Mehmet Akif’e, Refik Halit’ten Halide Edip’e, Ziya Gökalp’ten Nazım Hikmet’e kadar birçok şair ve yazar, ya gönüllü ya da zorunlu olarak sürgüne gitmişlerdi. 12 Eylül sonrasıysa yurt dışına çıkanların sayısı on binlerin arasında az değildir. Edebiyat dünyamızdan Nazım Hikmet’le beraber Agâh Efendi, Süleyman Nazif, Ahmet Paşa, Orhan Kemal ve Aziz Nesin’in adları “Bursa Sürgünleri” arasında geçer.    

      Bursa’nın Muradiye semtindeki gömütlerden başka bir tanesi de ünlü Bursa sürgünlerinden birisine aittir. Bu kişi Fatih’in muhasipliği mertebesine erişmiş, fakat komplo neticesinde hapse giren Ahmet Paşa’dan başkası değildir. Bir devlet adamı ve devrinin en şöhretli şairi Ahmet Paşa kasidesiyle kendini padişaha affettirmiş ve Bursa’ya sürgün edilmiştir. Bu kentte sancak beyi olan Ahmet Paşa 1497’de ölünce Bursa’da yaptırdığı medresenin civarına gömülmüştür.

     Şinasi ile birlikte 1860'da ilk Türk gazetesi Tercüman-ı Ahvâl’i çıkartan Agâh Efendi de Bursa sürgünlerindendir. II. Abdülhamit’in baskıcı yönetimine karşı demokrasi savaşı veren aydınlardan birisi olan Agâh Efendi Bursa’ya 1877’de sürgün edilmiştir. Aynı dönemde, II. Abdülhamit’in hışmına uğrayıp Bursa'ya sürgün edilen aydınlardan bir başkası da Süleyman Nazif idi. 1897’de tanınmış ozan, edebiyatçı ve siyaset adamı olarak sürgün edildiği Bursa’da, Erzurum’dan sonra Anadolu’da kurulmuş ikinci matbaanın (Matbaa-i Vilâyet) başına geçip bu görevini 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildikten sonra Diyarbakır'a vali atanıncaya kadar sürdürmüştür.

Nazım da yaşamından çalınmış tam on yılı cezaevinde yaşayarak sürgündür bu kentte. 1940’ın sonunda siyatiği nedeniyle Çankırı’daki cezaevinden Bursa’ya gönderilen, komünizm propagandasından tutuklu Nazım’ın ününün kulaktan kulağa yayılıp efsaneye dönüştüğü hapishane “Bursa Kalesi” diye de anılmaktadır. Bir şiirinde ününü anarak “Memleket toprağındadır kökü / Bedrettin gibi taşır yükü / yatar Bursa kalesinde” diyecektir. Bu kentte, bu cezaevi avlusundan bu hapishane pencerelerinden izleyecektir meşhur Uludağ’ını da: 

Yedi yıldır Uludağ’la göz göze bakışır dururuz

Ne o kımıldanır yerinden, ne de ben

Lakin birbirimizi yakından tanırız

Gerçekten yaşayan her şey gibi

Kızmasını ve gülmesini bilir

          Bazan,

Hele kışın, hele geceleri,

Hele rüzgar kıbleden estiği zaman 

       Osmanlı’nın eline geçmeden önce İznik’in gölgesinde sönük tekfurlukken yoğun göçlerle büyümesiyle geçmişteki kasvetinden, dinginlikten şimdi iz kalmayan Bursa’da paylaşılmayan güzellikler halâ yüce dağın eteğinde kurulmuş şekilde gizlenmektedir: Eskimeyen ve daima saklı kalanlardan birisi Bursa’yla özdeşleşmiş lodosun aydınlatıp parlattığı, yılın muayyen zamanlarında kentin her yanından görülebilen karlı ve dumanlı zirve… Ve hem ulu dağın eteklerini hem şehrin muhtelif yerlerini kaplayan çoğu yüzlerce yıllık ulu çınarlardır…  

   Memleketimi seviyorum :
             Çınarlarında kolan vurdum, hapisanelerinde yattım.
             Hiçbir şey gidermez iç sıkıntımı
             memleketimin şarkıları ve tütünü gibi

"Müdürün oda kapısında çevik bir gıcırtı, kapı açıldı. Nefesimi kesmiş, gözlerimi kısmışım… Bir heykel sükunu içinde, azametli bir mermer heykel bekliyorum... Bir an yüz yüze geliyoruz, sonra göz göze… Mavi mavi gülüyordu. Bu gülüş muhakkak ki bir çocuğu hatırlatıyor… Temiz, taze, sıhhatli ve dost! Bir lahza şaşkın, bekledi. Galiba ne yapması lazım geldiğini ölçtü, yahut tanış bir yüz arandı… Sonra gözüne Necati ilişti herhalde, ona doğru yürümeğe hazırlanırken, Necati ona koştu ve beni tanıttı. El sıkıştık. Ayaklarının topuklarını, hazır oldaki bir er gibi birleştirerek, kendisini teşrifata zorladığı aşikar bir tarzda ciddileşmeye çalışarak “Ben Nazım Hikmet” dedi…"

Nazım Usta, Orhan Kemal’in bir hikayeci olarak yetişmesini istedi. Orhan Kemal’in sanat anlayışının belirginleşmesinde bu tanışma bir dönüm noktası olmuştu. Nazım Hikmet’ten Fransızca, felsefe ve siyaset dersleri alan Orhan Kemal toplumcu görüşlerinden etkilenerek şiir yerine roman ve öykü yazmaya yöneldi.

Döneminin en büyük âlimlerinden Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin de ünlü Bursa sürgünlerinden birisi sayılabilir. “Şeyh Bedrettin Vâridât” isimli kitabın yazarı İsmet Zeki Eyuboğlu, İznik sürgününü Şeyh Bedrettin’in yaşamında önemli bir evre olarak görür. Sultan II. Beyazıt’ın ölümü sonrası oğulları aralarında taht kavgasına düşmüşlerdir. Musa Çelebi Edirne’yi alınca Bedrettin'in aktif siyasi hayatı da başlar. Şeyh Bedrettin Musa Çelebi tarafından kazaskerliğe tayin edilmiştir. Musa Çelebi onun etkisiyle yöredeki varsıl beylere soğuk davranır. Diğer kardeş Çelebi Mehmet Bizans’ın yardımıyla bütün kardeşlerini yenerek Osmanlı İmparatorluğu'nun başına geçince Şeyh Bedrettin’e iyi gözle bakmaz. Bedrettin’e aylık bin akçe ulufe (maaş) bağlanıp ailesi ile birlikte 1413’te İznik'e sürgün edilir. Fakat Bedrettin bunu kabullenmez. Siyasi teşkilatlanmayı sağlamak üzere harekete geçip müritlerinden kendi gibi toprak ve malların müşterek hale getirilmesi, özel mülkiyetin kaldırılması görüşünü savunan Börklüce Mustafa'yla (Dede Sultan) Torlak Kemal'i Aydın ile Saruhan’a göndererek geniş bir bağlılar kitlesiyle isyan hareketine başlar. Taraftarları zorlu bir savaştan sonra yenilince Deliorman’a geçen Bedrettin bazı kişilerce bir tertiple yakalanarak götürüldüğü Serez’de bir fetvayla idam edilmiştir. “Varsıllık tek başına yaratılamaz. Toplum içinde toplum sayesinde kazanılır” diyen Şeyh Bedrettin’in sosyal reformcu görüşleri J. J. Rousseau gibi Fransız aydınlarının düşüncelerinde de yansır. Voltaire gibi dünyanın önemli düşünürlerinin ilgisini çekerken 1938 Harp Okulu olayında Nazım Hikmet’in Bursa Cezaevinde okuyup etkilendiği bir kitapla daha sonra suçlanmasına yol açan ünlü şiire esin kaynağı da olur. Şeyh Bedrettin’in hayatına ilişkin Bursa Cezaevi kitaplığında okudukları Nazım’ı derinden etkilemişti. Bursa’daki ilk hapisliği sırasında yazmaya başladığı yarin yanağından gayri her yerde ve her şeyde ortak olunmasını öğütleyen destandan 1936 Haziran’ında dergilerde yayınlanmaya başlayan parçalar yıl sonunda kitap olarak yayınlanıp harp okulu öğrencilerinin dikkatini çekince N. Hikmet’e yeniden cezaevi yolu görünür. 28 yıllık mahkumiyet kararıyla 1938’den 1951’e kadar süren tutsaklıkta altı yüzyıl önce Anadolu’da sosyalist bir düzen kurmak için müritleriyle savaşan Bedrettin’le yolları yüzyıllar sonra Bursa’da kesişmiştir.

Yoldaşlar ölürsem o günden önce yani      /öyle gibi de görünüyor

Anadolu da bir köy mezarlığına gömün beni  / ve de uyarına gelirse 

tepemde bir de çınar olursa  /  taş maş ta istemez hani

Müşküle Köyü, İznik Gölü'nün güney sahilini çevreleyen Katırlı dağlarının yamacında, İznik Gölü’ne bakan bir tepe üzerinde kurulmuş, köyün birçok yerinden göl rahatlıkla görülebiliyor. Bursa-İznik karayoluna 2 km.’lik yolla bağlı Müşküle ilçe merkezine 22 km, Bursa’ya 75 km. uzaklıkta. İznik Gölü’nden köye sulama için proje hazırlanıyor ve zeytinliklere su çekiliyor. Elde edilen gelir muhtarlık kasasına giriyor. Muhtar sulamadan belli bir su parası topladığını iddia ediyor. Ancak köylüler “kahvede sadece birkaç kişinin ödediği paranın toplamı o kadar. Geriye kalan paraların durumu belli değil” diyor ve muhtarın iddialarına tepki olarak köyün delilerini aza seçiyor.  Müşkülelilerin bir seçimle Türkiye’nin kara mizahını sergileyen tepkisi bu defa tam bir Aziz Nesinlik öykü… Tabii köy heyetine delileri seçen köylünün hedefi, muhtarı devreden çıkartıp köyde kurulacak kooperatifle geliri bütün köye paylaştırmak…

  Sinema oyuncusu Halil Ergün’ün baba ocağı olan Müşküle Köyü Türkiye’nin yüzde 90’ının ‘evet’ oyu verdiği sözde referandumda 1982 Anayasası’na yüzde 90 “hayır” oyu çıkmasıyla da ünlü. Köy aynı zamanda ikisi de Nazım Hikmet’le Bursa Cezaevi’nde tanışan TİP kurucularından ve eski yöneticilerinden Fevzi Kavuk ile şair İsmail Başaran’ın köyü.

       Köy gerçeğini duygu yüklü bir söyleyişle aktaran şair İsmail Başaran şiire adli sebeple girdiği cezaevinde başlamış. Kendi köyüyle ilgili duyarlılıklara ağırlık vermiş. Yön, Edebiyat 76, Güney Sanat ve Edebiyat 81 gibi dergilere yazmış, bir de şiir kitabı yayınlanmış: “Buğday Direniyor”. Hep Müşküle’de yaşayan şair 1989'da ölmüştür. Nazım Hikmet’le cezaevinde iki buçuk yıl kalan İsmail Başaran “Nazım herkesin sorunuyla ilgilenirdi. Birisi hastalansa idareyi harekete geçirir tedavi edilmesini sağlardı” demişti. Nazım’dan etkilenen şair köyüne döndükten sonra ondan öğrendiklerini burada herkese anlatmış. “Vasiyet” adlı şiirde “Anadolu da bir köy mezarlığına gömün beni” diyen Nazım’ın isteğini yerine getirmek için Fevzi Kavuk’la birlikte Nazım’ın anısına köye bir çınar fidanı ekmişler. “Nazım Çınarı” olarak bilinen ve bir kez yakılıp bir kez de sökülen çınar 12 Eylül askeri darbesinden sonra tekrar kesilmiş.

Bursa Cezaevinde Nazım’ın yetiştirdiği mahkumlardan birisi de ressam İbrahim Balaban’dır. İbrahim Balaban 1921 yılında Bursa'nın Seçköy'ünde doğmuştur. Balaban ilk kez doğduğu köyde gördüğü şekillerle, odaların duvarlarındaki nakışlarla tanışmış sanatla. Sadece doğduğu köyün üç yıllık ilkokulunda eğitim görmüş.

İsmail Başaran gibi, adli bir suçla düşmüş mapusa.  16 yaşındaymış düştüğünde ve köyünden ilk çıkışı olmuş bu. İlk resimlerini renkli kalemlerle zeytinyağına batırarak yaparmış. Sonra Nazım’dan boyalar almış, tekniğini geliştirmiş.   

Yaşamının bir bölümü 1942 ile 1945 ve 1948 ile 1950 yılları arasında iki kez girdiği Bursa Cezaevi'nde geçmiş. Kendinden 20 yaş büyük ustasıyla tanıştığında Balaban’ın da hayatla sanata bakışı değişmiş. Dostlukları dışarıda da sürmüş. Şairin 1941'de Bursa Cezaevi'nde yazmaya başladığı “Memleketimden İnsan Manzaraları” adlı ünlü eserde köylü ressam Ali olmuş. Yaptığı bir tablosundan etkilenip şu dizeleri yazmış Nazım Usta:

Yıllar sonra Nazım Usta’nın Bursa Hapishanesi’nde geçirdiği dönem “Mavi Gözlü Dev” filmiyle beyaz perdeye aktarıldı. Yıkılıp adliye sarayına dönüştürülen Bursa Hapishanesi İstanbul Beykoz’da kurulan bir platoda yeniden yaratıldı. Nazım’ın kaldığı hapishane odası ise yine ozan tarafından 1944 yılında yapılmış bir yağlıboya tablodan esinlenerek hazırlandı.

            Dünyanın en büyük 10 şairi arasında da gösterilen şairimiz için Jean Paul Sartre ölümünden sonra “ölüm onun ilk ve son uykusu oldu” demişti. Büyük usta sevenlerinin gönlüne kurduğu tahtla hiç kuşkusuz sonsuza kadar yaşayacaktır.

                                                                                         TAMER UYSAL   

Halkla İlişkiler Uzmanı  - Araştırmacı-Yazar       Bilgi ve diğer yazılar için: www.tameruysal.com