Çelik Palas Oteli Bursa’nın sosyal, kültürel, sanatsal ve geleneksel yaşantısının bir dönüm noktası ve Bursa yaşantısının ayrı bir kulvarıdır.

   Çelik Palas, Cumhuriyetin ilk yıllarında Bursa’nın sıhhat kaynağı kaplıcalarını, ekonomiye tahvil etme çabasının ürünüdür. Bir güzel niyetin sosyal ve ekonomik yaşantı üzerindeki izlerini sürmeye çalışacağımız bu araştırma Çelik Palas’ın yaşanmışlıklar galerisinde bir gezinti olacaktır.
   Evinden yurdundan uzak düşen insanlar gün kararıp bedenin şarj olma zamanı geldiğinde, atalarımızın yarı ölüm dedikleri uykuya teslim olmadan güvenlik aramışlardır. Bu nedenle menziller tespit edilmiş, kervansaraylar inşa edilmiş, şehirdeki yabancılar için hanlar hayata geçirilmiştir. Buraya kadar tamam da trenle seyahat edenler ne yapacak? İşte otel fikri oradan doğmuş zaten. Trenle seyahat edenler, karayolundan ayrı bir rotada, üstelik istasyonlar çoğu da zaman şehir dışında olunca, civarına konaklama mekânları yapılması kaçınılmaz olmuş. Ticari hayatın canlılığına eklenen oryantalizmin de etkisiyle Bursa’da 1840’lı yıllardan itibaren batılı anlamda hizmet verilen oteller açılmıştır(1).
   Bursa’nın konaklama açısından diğer bir seçeneği, kaplıcalar nedeniyle şehre gelip kür olarak kaplıca tedavisi gören kişilerin kullandıkları kiralık haneler ve odalardır. Bu hizmete Bursa’da ev pansiyonculuğunun başlangıcı olarak da bakılabilir. Bu anlamda “Bursa’nın Misafir Odası” olarak, Çekirge Bölgesi kükürtlü ve çelikli kaplıcalar nedeniyle özellikle yaz mevsiminde ziyaretçilerle dolar taşardı. Özellikle bahar ve yaz mevsiminde yoğunlaşan konaklama gereksinimi Çekirge Bölgesi’nde otellerin gelişmesini sağlayan önemli bir etkendir. Osmanlı dönemine Hotel Spelendid, Hotel Olympos, Hotel Europa, Hotel Continental (eski oteller) ve ev pansiyonculuğu sayesinde Bursa’da azımsanmayacak bir konaklama potansiyeli olduğu bilinmektedir.
    Kaplıca Bölgesi’nin geliştirilmesi ve modern hizmet veren bir komplekse dönüştürülmesi 29 Eylül 1925 tarihinde Mudanya’da Atatürk ile Mısır Hidivi Abbas Hilmi Paşa arasında, körfezde yapılan yat gezintisinde gündeme gelmiştir. Bu görüşme olumlu sonuçlanmış olacak ki; Atatürk’ün Bursa ziyaretine eşlik eden İkdam Gazetesi muhabiri 2 Ekim 1925 tarihli gazetede çıkan “Yeşil Bursa’dan İstanbul’a Mektup” başlıklı yazısında konuya şöyle değiniyor. “…Gazi bu defaki teşrifleri ile Bursa’nın mukadderatı (geleceği) pek feyizli bir inkişaf (gelişme) istikameti aldı. Gazi Hazretlerini ziyaret için Bursa’ya gelen sabık Hidiv (eski Mısır Valisi)Bursa kaplıcalarını ıslah edecek cezri (köklü) tedbirler ittihazını (alınmasını) ve lazım gelen sermayenin büyük bir kısmının temini vaat etmişlerdir…”(2). Kaplıca turizmi Bursa için önemli konu başlıklarından biridir. 6 Mart 1926 tarihli Yenises Gazetesi konuyu farklı bir açıdan gündeme taşır. Gazetenin muhabiri Mecdi Sadrettin, kaplıcaların ıslahı ile görevlendirilen Mimar Kemalettin Bey’in çalışmalarını şöyle yansıtıyor. “…Bursa’nın İstanbul’a yakın olması seyyah celbine(turist çekmeye)müsaittir. Proje büyük otelleri, banyoları, gazino ve tiyatro mahallerini, hususi villaları ihtiva etmektedir. Bundan başka geniş otomobil yolları da projede işaret edilmiştir….”(3). Mimar Kemalettin Bey’in projesini Ankara Resim Sergisi’nde gören Atatürk konuyla yakından ilgilenir.
    Çelik Palas Oteli’nin ayak sesleri olan bu gelişmeler 22 Haziran 1928 günü “Bursa Kaplıcaları Türk Anonim Şirketi”nin kurulması ile sonuçlanır. Şirketin amacı; Bursa’nın soğuk ve sıcak sularının işletme hakkını alarak, modern banyolar, oteller, gazinolar, lokantalar, parklar, oyun alanları kurmak ve bunları bizzat ya da ticari kuruluşlar aracılığı ile işletmektir. Merkezi İstanbul’da olan şirket Hidiv Abbas Hilmi Paşa, Türk Ticaret ve Sanayi Bankası, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Türkiye İş Bankası, Türkiye Ziraat Bankası, Bursa Belediyesi, Bursa İl Özel İdaresi’nin ortaklığıyla ve 550 bin Türk Lirası sermaye ile kurulur. 10’ar liralık 55 bin hisse ortaklar arasında paylaşılır. Kaplıcalar şehir için o denli önemlidir ki Bursa Belediyesi 1931 yılında aldığı bir meclis kararıyla Bursa’yı “Kaplıca Şehri” ilan eder. 1933 yılında Atatürk de 29.910 liralık hisse alarak şirkete ortak olur. Şirketten beklenti çok yüksek olmasına rağmen bütün faydası Çelik Palas Oteli’nin yaptırılması ile sınırlı kalır. Şirketin dağılması ile Çekirge’de kaplıca sularının idaresi yasal zemininde eski uygulamaya döner.

   Hadi Bursa’ya gidelim
    Bugün Çekirge Semti dediğimiz, Altıparmak Caddesi’nin sonunda başlayıp Uludağ yoluna kadar uzanan, alt sınırı Ankara Yolu’na dayanan kaplıca bölgesi 30’lu yıllarda Çekirge Meydanı merkezli bir köydür. Belediye otobüs seferlerinin başlaması gibi ufak tefek değişiklikler yaşansa da bu durum 50’li yıllara kadar böyle devam edecektir. Çekirge – Bursa arasındaki ulaşımı Yavuz Bubik anılarında şöyle anlatıyor. “Saat başı, Muradiye Yolu ile Emir Sultan – Çekirge, yarım saatte bir Çekirge – Yıldırım…her çeyrekte bir Yeşil - Çekirge seferi yapan kırmızı boyalı Busig marka belediye otobüsleri yeterliydi… Çekirge’de ya da Kara Mustafa, Kaynarca’ya gelin hamamına giden mahalle kadınları, kızları, bu uzun mesafeyi darbukalar, şarkılar eşliğinde kalabalık gruplar halinde katederlerdi…”(4).

   Serdar Kuşku arşivi

    Çekirge zihinlerde Bursa’ya o kadar uzaktır ki! merkezde işi olanlar, “Hadi Bursa’ya gidelim,” derler. Fakat şifalı doğal sıcak su kaynakları sayesinde önemli bir şöhrete sahiptir. Bu şöhretin getirdiği özgüvenle, Atatürk’ün 4. Bursa ziyaretinde 28 Eylül 1925 günü Belediye önünde toplanan binlerce kişiye Müze Müdürü Hasan Fehmi Bey, Cumhuriyet Devrimleri’nin Tanzimat döneminde olduğu gibi görüntüde bir değişiklikten ibaret olmadığından bahisle “…Çekirge’nin Vişi’leri, Karisbatları  imrendirecek bir yer olacağını, Uludağ’a havai hatlarla (teleferik kastediliyor) çıkılacağını…” (5) müjdeliyordu.
    Çelik Palas her anlamda bir ilkti. Kaplıca bölgesinde önce inşa edilmiş olan otellerin kaplıca ile doğrudan bağlantısı olmayıp, kaplıcalardan yararlanmak üzere gelen ziyaretçilerin barınma gereksinimini karşılamaktaydı. Çelik Palas Oteli ise doğrudan bir kaplıca oteli olarak inşa edilen ilk binadır. Görülmektedir ki Cumhuriyetin ilk yıllarında Bursa’nın kaplıca ve kayak turizmi açısından önemli bir merkez olması planlanmaktadır. Çelik Palas da bu idealin gerçekleşmesi için yapılmış ilk yatırımdır. Daha sonraki yıllarda adeta oteli kucaklayan bir plan yapısıyla Eski Kaplıca ile bütünleşen Kervansaray Oteli inşa edilecektir.

    Çelik Palas’ın inşasına doğru
    Atatürk’ün her konuda başat temennisi olan ulusal bilinç ve ulusal tavır düşüncesi mimaride de kendini göstermiş Cumhuriyet Dönemi’nde ulusal mimari akımı gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. XIX. yüzyıl sonu ve XX. yy başlarında dünyada da ulusalcı yaklaşımlar popülerdir. Birinci Ulusal Mimarlık Akımı olarak isimlendirilen bu dönemde teknik olarak betonarme kullanılmakla beraber Selçuklu – Osmanlı üslubu karışımı olan stil kabul görür. Bu akımın Bursa’daki etkisi planları Mimar Kemalettin tarafından çizilen ve Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından 1926 yılında inşa edilen Hükümet Konağı, Adliye ve Maliye binalarıdır.
    Çelik Palas’a gelince, dışa açılma, gelen turistleri cezbetme düşüncesinin etkisiyle olsa gerek, binanın projelendirilmesi görevi Ankara’daki birçok önemli devlet yapısının ve özel yapının tasarlayıcısı olan ünlü İtalyan Mimar Giulio Mongeri’ye verilir. Dönemin ünlü mimarlarından olan Mongeri İstanbul doğumlu, İtalyan kökenli bir aileye mensuptur. Oteli 1930’lu yıllarda projelendirir. Kaplıca Hamamı ve otelden oluşan kompleksin yapımı Fox Brothers Şirketi’ne ihale edilen bina inşaatı Mongeri’nin öğrencisi Hüsnü Tümer tarafından denetlenir(6).
    Günümüzde şehrin ortasında, binaların arasında kalmış olsa da Çelik Palas ilk inşa edildiği dönemde Uludağ’ın ovaya kavuştuğu bir yamaçta, ormanın içinde ova manzarasına karşı planlanmıştır. Arazinin yüksek kot farkını kamufle etmek amacıyla, otel, yolun üst kısmında oluşturulan bir düzleme çekerek cadde ve kaplıca hamamı arasındaki alanda özel bir peyzajla gazinolar, gezinti alanları, otoparklar ve büfelerle sosyal alanlar yaratılmıştır. Planı “L” biçimli olup, bodrum ve zemin üzerine 2 otel katı olarak planlanmıştır. 36 oda ve 72 yatak kapasitesine sahiptir(7). 
     İnşaat sürecinde yayınlanan gazete haberlerinde “Asri Kaplıca” adıyla anılan yapı adını çelikli kaplıca suyundan almıştır. Otele bu isim bizzat Atatürk tarafından verilmiştir(8). Dönemin Bursa valisi Fatih Güvendiren anılarında otelin yerinin de Atatürk tarafından belirlendiğini yazmıştır(9).  5 yıl devam eden inşaat sürecinde Atatürk’ün otel ile yakından ilgilendiği 19 Ocak 1933 tarihinde bizzat ziyaret ederek otel inşaatı hakkında bilgi aldığı gazete haberlerinden anlaşılmaktadır. Çelik Palas 1934 yılında Kaplıca Hamamı 26 Temmuz 1935 tarihinde hizmete girmiştir(10). Kaplıca Hamamının suyu, 3 km uzaklıktaki Hüdavendigar Vakfı’ndan özel olarak projelendirilen künklerle sağlanmıştır(11).
   Çelik Palas’ın açılışı Bursa sosyal yaşantısında çok büyük bir değişikliktir. Çekirge Semti sakinlerinden Mehmet Elam’ın deyimiyle, alafranga bir etkinlikle açılmıştır Çelik Palas. İhtimal bahar veya yaz mevsimi olmalı ki, açılış otel ile Atatürk Köşkü arasındaki bahçede tertiplenmiştir. O dönemde iki bina arasında engel yoktur. Daha doğrusu otel ve Atatürk Köşkü aynı bahçe içinde yer almaktadır. Açılış törenini anlatırken “Atatürk alafranga dansa meraklı bir insandı,” diye anlatmaya başlıyor Mehmet Elam. Bu Atatürk’ü ikinci görüşüdür. “Kadınlar ve erkekler bir arada büyük bir kalabalık vardı. O zamanlar aslında böyle kadınlı erkekli toplantılar pek olmazdı. Büyük bir orkestra vardı. Danslar edildi. Sonra alaturkaya geçildi. Safiye Ayla, Münir Nurettin, Hafız Burhan şarkılar okudular. Sazendeler arasında Ester isimli keman çalan Musevi bir kadın da vardı. O geceyi, arkadaşım Mehmet Vargil ve Kenan ile köşkün karşısındaki çınar ağacının tepesinden izledik.”(12)
   Çelik Palas’ın açılışında düzenlenen, Mehmet Elam’ın deyimiyle alafranga etkinlikler devam edecektir. Bursa’nın en gözde konaklama ve sosyalleşme mekânı olarak Çelik Palas Bursa’nın simgelerinden biri haline gelir. Bütün büyük davetler, Cumhuriyet baloları Çelik Palas’ta düzenlenir. Atatürk son Bursa seyahatinde, düzenlenmesini istediği belge ile 2 Şubat 1938 tarihinde 34.840 TL’lik otel hissesini ve otelin bahçesinde kalan1923 yılında Bursa Belediyesi tarafından kendisine hediye edilmiş olan köşkü Bursa Belediyesi’ne bağışlar(13).
   Paşa Çiftliği sahibi Ali M. Dinçsoy, Çelik palas ile ilgili anılarını şöyle anlatıyor. “Çelik Palas’ın o tarihlerde bir bahçesi vardı. İtalyan orkestraları gelirdi oraya. Şimdi Bursa’da İtalyan Orkestrası var mı? Çelik Palas’ta George Usta adında Rus bir aşçı vardı. Fevkalade görgülü, fevkalade cemiyet hayatı olan bir insandı. Bursa’ya çok şey kazandırmıştır. Otel müdürleri bile kendisinden istifade ederlerdi. George Usta kuralları o kadar iyi bilirdi ki mesela eskiden ceketsiz, kravatsız akşam yemeğine gidilmezdi”(14). Çelik Palas oteli görüldüğü üzere Bursa’nın sosyal ve kültürel yaşantısında önemli bir yere sahipti. Çelik Palas’ta düzenlenen Cumhuriyet Balolarına katılan konuklar büyük bir özenle hazırlattıkları elbiselerle katılırlardı. Ayrıntıları Behran Dik’in anılarında buluyoruz. “Erkekler smokin, kadınlar yerlere kadar uzanan tuvaletler giyip, eldivenler taktığı kıyafetlerle katılırdı. Balolarda batı müziği çalınır dans edilirdi. Şimdiki gibi göbek atılmazdı” (15).

    Çelik Palas’ın II. Bloğunun yapılması
    Vali Haşim İşcan döneminde otel kapasitesinin ihtiyacı karşılayamaması nedeniyle genişletilmesi gündeme gelir. 1945-1950 yılları arasından Hüsnü Tümer’in projelendirdiği Çelik Palas’ın II. Bloğu hayata geçer. Böylece Çelik Palas Oteli günümüzdeki kapasitesine yükselir. Artık 26.090 m2 arazi üzerine oturmuş 3 ve 4 katlı iki bloktan ve bir kaplıca hamamından oluşan kompleks bir otel binasıdır. Çift kişilik 160 oda, 10 suit oda, 3 kral dairesinden oluşan toplam 173 odada 359 yatak kapasitesine sahiptir. Otel 250 kişilik restoran, 600 kişilik ziyafet salonu, 52 kişilik oyun salonu, 200 kişilik toplantı salonu ve 400 kişilik gece kulübü, 80 kişilik kaplıca yüzme havuzu ve 20 kişilik sauna gibi sosyal mekânlarla desteklenmiştir(16).
   Yenilenen Çelik Palas Bursa’nın üst düzey gelir grubunun sosyalleştiği ve kentin en önemli etkinliklerinin yapıldığı yer konumunu 80’li yıllara kadar muhafaza etmiştir. Bu dönem sürecinde Çelik Palas ünlü konuklar ağırlar ve önemli olaylara tanıklık eder. Çelik Palas’ta özel odası olan en önemli konuk Atatürk olmak üzere Türkiye’nin bütün cumhurbaşkanları ve başbakanları Bursa ziyaretlerinde Çelik Palas’ta kalırlar. Yurt dışından gelen resmi ve özel konuklar için de adres Çelik Palas’tır. 1934 yılında Bursa’ya gelen İsveç Veliahtı Gustaf Altıncı Adolf ve eşi, 1938’de Ürdün Meliki Abdullah, 1954’te İtalya Kralı Umberto, 1955’de Irak Kralı Faysal, 1956’da İran Şahı Rıza Pehlevi ve eşi Süreyya, 1957 yılında Federal Almanya Cumhurbaşkanı Theodor Heuss, 1967 yılında Libya Kralı Muhammed İdris el Mehdi el Sunusi(17), 1987’de Pakistan Devlet Başkanı Ziya Ül-Hak ve Kuzey Kıbrıs Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş Çelik palas’ta konuk edilir. Değişik alanlarda dünyaca ünlü şöhretler, 1958’de sinema sanatçısı Katherine Hepburn, 1958’de Bursa şehir planlarını yapmak için gelen İtalyan Mimar Luigi Piccinato, Mimar Albert Gabriel, 1988’de Amerikalı film yönetmeni Elia Kazan, 1997’de Hollanda Efsane futbolcusu Johan Cruyff de Çelik Palas da konaklamışlardır.
     1956 tarihli Turizm Umum Müdürlüğü tarafından yayınlanan Bursa’nın turizm sorunlarının tartışıldığı raporda, Çelik Palas’ın iyi işletilemediğinden bahisle Belediye tarafından kamulaştırılarak tesislerin işletme hakkının başka bir şirkete devredilmesi tavsiye edilmektedir(18).
   Bu fikir doğrultusunda kuruluşundan sonra ortak değiştiren Çelik Palas Umum Müdürlüğü’nün yeni ortakları, Türkiye İş Bankası, Bursa Belediyesi, Ziraat Bankası, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Maliye Vekâleti, Hidiv Abbas Hilmi Paşa, Özel İdare, Lütfi Gürdal ve Ali Tunalısoy’un çeşitli miktarlarda hissedarı olduğu otel, 1962 yılında 13,1 milyon TL’ye Emekli Sandığı bünyesindeki Emek İnşaat, İşletmecilik A.Ş. tarafından satın alınmıştır(19). Bu satış sonunda 19.08.1960 tarihinde “Çelik Palas Otel ve Kaplıcaları İşletmesi” adı “Emek İnşaat İşletme A.Ş. Çelik Palas İşletmesi,” olarak değiştirilmiştir(20). Bu yönetim döneminde mevcut haliyle iyi gelir getiremeyeceği düşünülen otelin onarım ve modernizasyon çalışmalarıyla maliyeti 24,4 milyona yükselen otelin 1976-1982 yılları arasındaki %80’lik doluluk dönemi dışında otel yönetimi başarılı olamamış, genel doluluk oranı %45 dolaylarında kalmıştır. Onarım sırasında ilk otel binasındaki lobi daraltılarak dört yeni oda kazanılmış, iki blok arasındaki otel bahçesine yeni otel ile eski otel arasında geçiş sağlayacak ilave bir blok yapılmıştır.1985 yılında tamamlanan iki katlı betonarme olarak tasarlanan bu yapının alt katı 8 adet dükkandan oluşan alışveriş merkezi, üst katı talih oyunları salonu olarak düzenlenmiştir(21).
  
    Yeni Çelik Palas Oteli Projesi
    Çelik Palas’ta otel işletmeciliği açısından işler iyi gitmese de bu durum otel kapasitesinin artırılması düşüncesini etkilemez. Otel binasının güneyinde bulunan Çelik Palas Tesisleri gelişme sahasında “Yeni Çelik Palas Oteli” adıyla yeni bir otel binası yapılmasına karar verilir. Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü tarafından yaptırılacak olan otelin temeli 15 Eylül 1988 tarihinde atılır. Bu girişim Çelik Palas’ın arkasında günümüzde hala bina hayaleti olarak duran çok büyük bir yatırımdır. 90.000 m2 alanda planlanan otelin projesini mimar Zafer Yüksel Koçak ve İnşaat Mühendisi Kıvanç İpeker hazırlamıştır. Bu yeni otel bloğunda 4’ü kral dairesi olma üzere 286 oda ve 572 yatak kapasitesi, balo ve gösteri salonları ile 2 helikopter pisti olması planlanmıştır.
    Bu başarısız girişimin ardından, 2002 yılında Emekli Sandığı’nın uluslar arası otel zincirleri ile yaptığı devir anlaşması kapsamında Çelik Palas Swiss Hotel grubuna teslim edilir. İki yıl manengement usulüyle işletilen otel 2005 yılında tekrar Emek İnşaat’a devredilir(22).
  
    Çelik Palas’ın özelleştirilmesi
    18 Mart 2006 tarihinde Çelik Palas Oteli, özelleştirme İdaresi tarafından (Bursa İli, Osmangazi İlçesi, Çekirge Mahallesi, 4167 ada, 1, 2 ve 4 sayılı parselde kayıtlı arazi ile bu arazi üzerinde bulunan bina, müştemilat, demirbaş ve sair malzemeler) ilanıyla satışa çıkarılır. İşaret edilen alan Çelik Palas Oteli I ve II. blok ve Kaplıca Hamamını kapsamaktadır(23). İhale 2007 yılında 38.9 milyon dolarlık bedelle MSN Yapı Yatırımları A.Ş. üzerinde kalır. Otel için yenileme, renovasyon ve iç mimari düzenlemeyi kapsayan bir proje, 2009 yılında Tabanlıoğlu Mimarlık tarafından hayata geçirilir. 1 Nisan 2011 tarihinde Çelik Palas’ın yeniden hizmete açılması nedeniyle düzenlenen basın toplantısında MSN Yönetim Kurulu Başkanı Mustafa Kırcal, 1,5 yıllık bir hazırlık döneminden sonra Çelik Palas’ın hizmete girdiğini, tarihi misyonunun hak ettiği şekilde yeniden hizmete sunmaktan büyük gurur duyduklarını Çelik Palas’ın Mongeri tarafından projelendirilen ilk binasının adının da “Atatürk Palas” olarak belirlendiği, yenileme projesinin 55 milyon dolara mal olduğunu açıklamıştır(25).
    2015 yılında Çelik Palas’ta bir değişiklik daha yaşandı. Swiss-Belhotel İnternational Hotel&Resorts’un halkalarından biri oldu. Yapılan iş birliği ile otelin ismi de Grand Swiss Bellhotel Çelik Palas olarak değiştirildi. Sözleşme süresi belli olmasa da Swiss-Bel İnternational Yönetim Kurulu Başkanı Gavin M.Faul’un yaptığı açıklamaya göre Çelik Palas artık 15 ülkede 125 otel ile faaliyet gösteren Swiss-Bel İnternational’ın bir parçası olarak hizmet verecek. Yeni bir logo, yeni bir işletmecilik anlayışıyla…
    Bursa için bir güzel niyetle başlayan Çelik Palas Oteli serüveni Cumhuriyetin anıtlarından biri olarak Bursa’da ışımaya devam edecek. Her gün önünden geçen binlerce insanın anılarında canlanacak binlerce kesitle… Otelin arkasında 1988 yılından beri aralıklarla devam eden hayalet inşaata gelince hükümet tarafından devam ettirilen özelleştirmeler kapsamında Mayıs 2015’te (Bursa İli, Osmangazi İlçesi, Çekirge Mahallesi 4167 Ada 6-7 parsel) ilanıyla satışı çıkarıldı. “Yeni Çelik Palas Oteli” adıyla alıcısını bekliyor…

Son Durum: Temmuz 2022: Çelik Palas'ın arka tarafındaki 2. kısım binaları Büyükşehir Belediyesi tarafından yıkıldı.

Notlar
(1) Yaşayanlar, İsmail, Osmanlı Dönemi Bursa Otelleri, s.45
(2) Özdemir Nezaket. Ulusal Basında Atatürk’ün Bursa Gezileri. s.174
(3) Özdemir Nezaket. Çekirge Köşkleri. s.44
(4) Bubik, Yavuz, Kırkta Bir. s 246
(5) Vişi (Vichy, Fransa’da), Karsbalt (Karsbald, Çekoslavakya’da) Avrupa’nın dünyaca ünlü kaplıca bölgeleridir.
(6) Çinici, Damla. Türkiye Cumhuriyeti Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Mimar Giulio Mongeri: Bursa Çelik Palas Oteli ve Kaplıcası. s.57
(7) Özdemir, Nezaket. Çekirge Köşkleri. s.36
(8) Erler, Şeref. Bursa’da Eski Eserler, Eski Şöhretler. s.63
(9) Çinici, Damla. s.57
(10) Yalman Bedri. Bursa’nın Kültür ve Tabiat Varlıkları. IIIc. 658s
(11) Özdemir, Nezaket. Çekirge Köşkleri. s.36
(12) Özdemir, Nezaket. Cumhuriyet Çocuklarının Diliyle Bursa’nın Anısal Tarihi. s.110
(13) Çinici, Damla. Türkiye Cumhuriyeti Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Mimar Giulio Mongeri: Bursa Çelik Palas Oteli ve Kaplıcası. s.58
(14) Özdemir, Nezaket. Cumhuriyet Çocuklarının Diliyle Bursa’nın Anısal Tarihi. s.105
(15) Özdemir, Nezaket. Cumhuriyet Çocuklarının Diliyle Bursa’nın Anısal Tarihi. s.91
(16) Özdemir, Mehmet. “Türk Turizminin Temel Taşlarından: Emekli Sandığı Otelleri.” s.275
(17) Özdemir Nezaket. Çekirge Köşkleri. s.44
(18) Bursa’nın Turizm Meseleleri. s.23-29
(19) Özdemir, Mehmet. “Türk Turizminin Temel Taşlarından: Emekli Sandığı Otelleri.” s.273 s
(20) Özdemir, Mehmet. “Türk Turizminin Temel Taşlarından: Emekli Sandığı Otelleri.” s.274
(21) Çinici, Damla. Türkiye Cumhuriyeti Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Mimar Giulio Mongeri: Bursa Çelik Palas Oteli ve Kaplıcası. s.74
(22) Çinici, Damla. Türkiye Cumhuriyeti Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Mimar Giulio Mongeri: Bursa Çelik Palas Oteli ve Kaplıcası. s.59
(23) Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü Mülkiyetindeki Çelik Palas Bursa Oteli İle Muhtelif Taşınmazların Özelleştirilmesi Hakkında Duyuru
(24) Özdemir, Mehmet. “Türk Turizminin Temel Taşlarından: Emekli Sandığı Otelleri.” s.274
(25) “MSN Yapı Turizm Yatırımlarına Hız Verecek.” http://www.turizmdebusabah.com

Kaynakça
-Alpman, Nazım. “Bursa’nın Misafir Odası.” National Geographic Türkiye. 2005/55, ss. 192-202.
-Bubik, Yavuz. Bir Avuç Bursa. Bursa. İstanbul, 2012, Bilnet Matbaacılık, s. 267.
-Bubik, Yavuz. Kırkta Bir; Denemeler, Anılar, Hikâyeler. Bursa, 2002, Özhan matbaası, s. 344.
-“Bursa Çelik Palas Oteli 20 milyon dolara yenilenecek.” Hürriyet. 30.11.2007
-“Bursa Çelik Palas Swiss Otel Oldu.” Turizm Gazetesi. 29.11.2015
-Bursa'nın Turizm Meseleleri. Ankara, 1956, Başvekâlet Basın - Yayın ve Turizm Umum Müdürlüğü Turizm Dairesi, s. 107.
-“Bursa’nın ünlü oteli Çelik Palas, yaptığı ortaklıkla dünyaya açıldı.” Milliyet. 20 Eylül 2015.
-“Çelik Palas.” Bursa Haber 4 Mart 2008.
-“Çelik Palas.” Bursa Hâkimiyet. 28 Eylül 2007
-“Çelik Palas”. Olay. 28 Eylül 2007
-“Çelik Palas Dünyaya Açıldı.” Milliyet. 20 Eylül 2015
-Çinici, Damla. Türkiye Cumhuriyeti Mimarlığının Modernleşme Sürecinde Mimar Giulio Mongeri: Bursa Çelik Palas Oteli ve Kaplıcası. Anakara, 2015, Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, s.  271.
-Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü Mülkiyetindeki Çelik Palas Bursa Oteli İle Muhtelif Taşınmazların Özelleştirilmesi Hakkında Duyuru. 18 Mart 2006. T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı.
-Erler, Şeref. Bursa’da Eski Eserler, Eski Şöhretler. Bursa 1965, Haber Matbaası, s. 78.
- “Kaplıca Oteli Bahçe Projesi / Bursa, Mimar Hüsnü.” [Çelik Palas] Mimar. 1933/8, 292-293s.
-Menteş, Niyazi. “Kral ve Kraliçelerin Bursa’da Ayak İzleri.”Bursa 2000. 15 Eylül 1996
-“MSN Yapı Turizm Yatırımlarına Hız Verecek.” http://www.turizmdebusabah.com,
01.04.2011
-“Otel ve Kaplıca Binası / Bursa. (Çelik Palas)” Mimarlık. (Arkitekt) Aylık Mecmua IIc.1932/1, ss. 7 –16.
-Özdemir, Mehmet. “Türk Turizminin Temel Taşlarından: Emekli Sandığı Otelleri.” Anatolia; Turizm araştırmaları Dergisi. XXIVc. 2013/2, s. 266-275.
-Özdemir, Nezaket. Bursa’nın Anısal Tarihi; Cumhuriyet Çocuklarının Diliyle. İstanbul, 2009, Sentez Yayınevi, s.  352.
-Özdemir, Nezaket. Çekirge Köşkleri. İstanbul, 2007, Sentez Yayıncılık, s. 207.
-Özdemir, Nezaket. Ulusal Basında Atatürk’ün Bursa Gezileri. Bursa, 2012, Nilüfer Belediyesi, s.  432.
-Tonak, Hacı. “Asri Kaplıca’dan Çelik Palas’a Bir Modernleşme Öyküsü.” 272-278s. Bursa’da Yaşam, Ocak 2012, Nahit Kayabaşı, hazl. Bursa, 2012, Olay Medya Center, s. 366.
-Yalman Bedri. Bursa’nın Kültür ve Tabiat Varlıkları. İstanbul, 2011, Bursa Çekirge Lions Derneği. cilt III, s. 803.
-Yaşayanlar, İsmail. Osmanlı Dönemi Bursa Otelleri. Bursa, 2013, Nilüfer Belediyesi, s. 118.

-----------------------------------------------------------------------------------

    BİR NOT:

İsmet Bozdağ'ın 24.3.1952'de yazdığı "Çelikpalas Faciası" başlıklı köşe yazısının özeti:

    Çelikpalas otelinin kurulduğu günden beri zarar ettiği iddia edilmektedir ve bu sebeple ilave bir bina yapılması kararının alındığı söylenmektedir. Çelikpalas’ın güzel bahçesinin bozulmuş, yerine çirkin bir bina yapılmıştır ki bu da otelden
çok kışlaya benzemektedir. Bunun sorumlusu vali Haşim İşcan'dır. 

(Kaynak: 1950-1990 Yılları Arasında Bursa'daki Mimarlık ve Planlama Faaliyetlerinin Yerel Basın Haberleri Üzerinden Değerlendirilmesi, İmran Satış, Yüksek Lisas tezi, Uludağ Üniversitesi, 2020, s. 110)